لباس مردمان آذربایجان شرقی

لباس مردمان آذربایجان شرقی: پوشش زنان و مردان در استان آذربایجان شرقی.

لباس مردم آذربایجان شرقی نشان‌دهنده تاریخ، فرهنگ و وضعیت اجتماعی این منطقه است. علاوه‌بر ویژگی‌هایی چون زیبایی و کامل بودن، این پوشاک متناسب با شرایط اقلیمی منطقه است. برای زنان، رعایت حجاب و پوشیدن چادر و روسری نه تنها به‌عنوان الزامات مذهبی، بلکه به عنوان نمادی از هویت و احترام به اصول دینی به شمار می‌رود.

ویژگی‌های سبک‌شناختی لباس مردم آذربایجان

افراد به‌واسطۀ سبک پوشش خود، وجود و هویت خود را نشان می‌دهند. لباس مردم آذربایجان نیز دارای قوانین و چارچوب‌هایی است که به‌عنوان سبک پوشش مردم آذری شناخته می‌شود. این سبک‌ها تابع عوامل مختلفی است:

شیوه معیشت و اوضاع اقتصادی

در آذربایجان شرقی از دیرباز ابریشم به مقدار زیادی تولید می‌شد و به‌ همین دلیل بیشتر لباس‌ها از ابریشم بود. در روستاها و ایلات عشایر مردم به دامداری مشغول بودند؛ به‌ همین سبب به الیاف پشم دسترسی بیشتری داشتند. استفاده از پشم در تولید البسه بسیار رایج بوده و امروزه نیز از الیاف پشمی در تهیه جوراب‌های پشمی به‌کار می‌رود.

این منطقه از قدیم، اوضاع و شرایط اقتصادی خوبی داشته؛ به‌طوری‌که تولیدات گوناگون آن باعث شده که لباس مردم این استان در طرح، نقش و رنگ از تنوع بسیاری برخوردار باشد. لباس مردمی که در روستاها و ایلات عشایر زندگی می‌کنند، گرم‌تر و همچنین لباس زنان مشغول کار بادوام‌تر، راحت‌تر و آزادتر از زنان شهری است. در گذشته زنان شهری بیشتر در محیط خانه بودند و لباس‌های ظریف‌تری می‌پوشیدند. هنگام بیرون رفتن از خانه نیز از چادر استفاده می‌کردند.

تزیینات به‌کار رفته در پوشاک زنان ایلی و روستایی سکه‌هایی بود که روی لباس‌های خود می‌دوختند و در گذشته بیانگر اوضاع اقتصادی و اجتماعی آنان بوده؛ اما امروزه بیشتر جنبه تزیینی دارد و نوعی پس‌انداز برای خانواده‌ها است. تزیینات ظریف کار شده روی لباس‌های زنان شهری نشان‌دهنده فراغت بیشتر آن‌ها برای انجام کارهای ظریف است.

موقعیت جغرافیایی، تاریخی و سیاسی

در دوره‌های صفویه و ایلخانی، آذربایجان پایتخت ایران بود که این امر باعث شکوفایی صنایع و هنرها در این منطقه شد. از طرفی هم به‌دلیل قرارگرفتن آذربایجان در مسیر جادۀ ابریشم، بر غنای فرهنگی این شهر افزوده شد. بافت پارچه‌های ابریشمی و زری از دیرباز در این منطقه رایج بود؛ به‌طوری‌که عصر طلایی و درخشان بافندگی به دوره صفویه تعلق دارد. در موزۀ آستان قدس رضوی و موزه هنرهای تزیینی اصفهان، نمونه‌هایی از پارچه‌های حریر ساده، ابریشم زربفت و مخمل ابریشمی دیده می‌شود. در آذربایجان شرقی، ابریشم به وفور یافت می‌شد که این امر به ظرافت پوشاک این منطقه می‌افزود. آذربایجان به‌دلیل تولید انبوه پارچه و نیز رونق دادوستد به پارچه‌های بومی نیز دسترسی داشت و آن‌ها را به سایر مناطق ارسال می‌کرد. این امر سبب تنوع در لباس‌ها شد. صنعت پارچه‌بافی در برخی مناطق مانند اسکو و اسکندان هنوز نیز به شکل محدود ادامه دارد و در گذشته، شهرهایی مانند مراغه نیز از مراکز مهم پارچه‌بافی به شمار می‌رفتند. این پیشینه غنی نساجی، نقش مؤثری در تنوع و زیبایی پوشاک سنتی آذربایجان داشته است.

وضعیت آب و هوا

استان آذربایجان شرقی، واقع در شمال غربی ایران، از مناطق سردسیر کشور محسوب می‌شود. زمستان‌های طولانی و بسیار سرد و تابستان‌های خنک این منطقه، پوشیدن لباس‌های متعدد در تمام فصل‌ها را ضروری کرده است. برای محافظت در برابر سرما، از پشم، پوست، انواع خز و لباس‌های آستردار استفاده می‌شود. همچنین در تابستان، زنان عشایر جلیقه‌های آستردار می‌پوشند و زنان روستایی چادر را به کمر می‌بندند. کلاه معروف این منطقه به «پاپاق» یا «پاپاخ» مشهور است. این کلاه پشمی و کرک‌دار است و امروزه نیز در فصل زمستان استفاده می‌شود کلاه پاپاق یکی از قطعات لباس عاشیق‌های آذربایجان است.

دین و مذهب

بیشتر مردم آذربایجان شرقی شیعه هستند؛ بنابراین لباس آنان نیز متأثر از عقاید و باورهای مذهبی آنان است. همگی لباس‌ها به‌ویژه لباس‌های مردانه، تمام بدن را می‌پوشاند که این امر نشان از اهمیت مذهب در انتخاب لباس دارد. بیشتر زنان شهری و روستایی از چادر استفاده می‌کنند. زنان عشایر نیز لباس‌های بلند و گشادی دارند و روسری خود را طوری می‌بندند که چانه و بخشی از دهان را بپوشاند. این روسری به‌قدری بلند است که تا روی کمر را می‌پوشاند.

مؤلفه‌های زیباشناختی

زیبایی لباس شامل زیبایی ظاهری و مفهومی است. زیبایی ظاهری شامل معیارهایی است که پوشندگان لباس آن را می‌پسندند. مثلاً افراد براساس سلیقه خود ترکیب خاصی از رنگ‌ها و فرم‌هایی از لباس را می‌پوشند؛ اما زیبایی مفهومی به این نکته اشاره دارد که لباس‌ها متناسب با گروه سنی، وضعیت تأهل و روابط خانوادگی و اجتماعی افراد دسته‌بندی می‌شوند و هر لباس مختص گروه مخصوص خود است. مثلاً لباس افراد مسن با لباس زنان جوان متفاوت است.

تاریخچه لباس مردم آذربایجان شرقی

لباس‌های این خطه، در دوران زندیه، افشاریه و قاجار از شکل و فرم غنی‌تری برخوردار بوده است. تزیینات لباس‌ها در دوره زندیه بیشتر بود و لباس‌های زنانه از پارچه زربافت تهیه می‌شد. در تمامی دوره‌ها، دامن جزء تن‌پوش‌های این خطه بوده و مردان و زنان از شلوار استفاده می‌کردند. سربندها و کلاه‌ها نیز دست‌دوز بودند. شکل و فرم لباس‌ها در دوره قاجار ساده‌تر شد و به‌تدریج رواج آن در شهرها کاهش یافت و در روستاها ثابت ماند.

ویژگی‌های پوشاک مردم آذربایجان شرقی

ویژگی‌های پوشاک مردم آذربایجان شرقی عبارتند از:

تنوع فرهنگی و نمادهای پوشش

پوشش مردم آذربایجان شرقی به‌ویژه زنان ترک آذربایجان، نماد فرهنگ و تاریخ جامعه آن‌ها است. این پوشش‌ها علاوه‌ بر زیبایی، بیانگر ویژگی‌های قومی، هنری و اجتماعی نیز هستند. در گذشته، لباس‌ها با تزئیناتی چون منجوق‌های رنگارنگ، گلابتون، حاشیه‌دوزی و دوخت سکه آراسته می‌شدند. این تزئینات تنها جنبه زیبایی نداشتند، بلکه به‌عنوان نمادی از وضعیت تأهل و سن افراد نیز به کار می‌رفتند.

مواد و پارچه‌های مورد استفاده

زنان آذربایجانی به دوخت لباس‌هایی از پارچه‌های مرغوبی چون ابریشم، ترمه و مخمل علاقه زیادی داشتند. مخمل به‌ویژه در دوخت‌های پیچیده و لباس‌هایی با کیفیت بالا به‌کار می‌رفت. از طرف دیگر، مردان آذربایجانی بیشتر لباس‌های پشمی می‌پوشیدند که با توجه به شرایط جوی منطقه، کاربرد زیادی داشتند.

صنعت نساجی و تولید پوشاک

صنعت نساجی در آذربایجان شرقی در گذشته بسیار فعال بود و در تولید پارچه‌هایی مانند پشم، ابریشم و پنبه نقش مهمی ایفا می‌کرد. این پارچه‌ها، به‌ویژه مخمل برش خورده (گولومخمر)، پارچه‌های زرکش و پارچه‌های جناغی پشمی راه‌راه (تیرمه) برای تولید لباس‌های باکیفیت به‌کار می‌رفتند. این پارچه‌ها معمولاً با نوارهای تزیینی و توری‌های طلا و نقره (زنجیره، شاه‌پسند) تزیین می‌شدند.

ویژگی‌های هنری و تزیینات

پوشاک آذربایجان شرقی به‌ویژه در بخش سرآستین‌ها با تزییناتی همچون نوارهای زینتی و توری‌های طلا و نقره تزیین می‌شدند که علاوه بر زیبایی، به‌عنوان نشانه‌ای از موقعیت اجتماعی و فرهنگی فرد نیز عمل می‌کردند. عموم مردم هنوز هم از مخمل برای دوخت نیم‌تنه استفاده می‌کنند.

ارتباط با فرهنگ و هویت جامعه

لباس‌های محلی آذربایجان شرقی به‌طور عمیقی با فرهنگ و هویت جامعه مرتبط هستند و نماد وابستگی به محیط و سنت‌های محلی محسوب می‌شوند.

کاربردی بودن و راحتی

این لباس‌ها از چندین تکه تشکیل شده‌اند و به‌‌دلیل طراحی مناسب، برای فعالیت‌های روزانه و شرایط زندگی عشایری کاملاً راحت و کاربردی هستند.

کامل بودن پوشاک سنتی

پوشاک محلی شامل تمام اجزای لباس، از جمله کفش، سرپوش و البسه است و با رعایت ویژگی‌های فرهنگی و بومی، پوششی کامل و مناسب ارائه می‌دهد.

زیبایی و طراحی منحصربه‌فرد

لباس‌های محلی با رنگ‌بندی‌های شاد و تزیینات خاص (مانند منجوق‌دوزی و گلابتون‌دوزی) زیبایی ویژه‌ای دارند و بیانگر هنر و خلاقیت بومی هستند.

استفاده از مواد اولیۀ داخلی

مواد اولیه این لباس‌ها، مانند پارچه‌های پشمی، ابریشمی و مخمل، همگی از منابع داخلی تأمین می‌شوند و مانعی در برابر الگوهای وارداتی و غیربومی هستند.

تناسب با شرایط اقلیمی

طراحی لباس‌های محلی به‌گونه‌ای است که با شرایط فصلی منطقه، شامل گرما و سرما، سازگاری کامل دارند و پوششی مناسب برای شرایط آب و هوایی مختلف ارائه می‌دهند.

تقسیم‌بندی بر اساس جنسیت و سبک زندگی

لباس‌های مردانه ساده‌تر و کم‌جزئیات‌تر هستند، در حالی که لباس‌های زنانه، به‌ویژه در مناطق عشایری، پیچیده‌تر و شامل دامن چین‌دار و روسری بزرگ هستند.

تقسیم‌بندی براساس مناطق اقلیمی

لباس‌های سنتی مردم آذربایجان شرقی از سه نوع شهری، روستایی و عشایری تشکیل شده است. لباس شهری دارای جزئیات بیشتر و ظریف‌تر است و امروزه به‌دلیل اینکه در شهرهایی مثل تبریز بافت پارچه‌های سنتی متوقف شده و مردم به پوشیدن لباس‌های وارداتی رو آورده‌اند و شکل و فرم لباس سنتی شهری تبریز ادامه طرح و شکل پوشاک قاجاریه است.

لباس زنان آذربایجان شرقی

لباس زنان این منطقه شامل پیراهن، جلیقه، یل و خود، جان‌کؤنیک، ترکونیکی، سرپوش و پاپوش است:

پیراهن

زنان آذربایجان شرقی مخصوصاً عشایر و روستانشینان، پیراهن‌های بلند که یقۀ گردی دارد، به تن می‌کنند. این پیراهن در میان زنان این خطه به «کؤنیک» معروف است. کؤنیک راسته و بلند است و در دو طرف چاک دارد. همچنین در قسمت جلوی سینه شکافی دارد که به راحت‌تر پوشیدن لباس کمک می‌کند که این شکاف به‌وسیله دکمه بسته می‌شود. همچنین برای گشادی و راحتی بیشتر دو تکه مرغک به زیر بغل آن اضافه شده است. قد این پیراهن تا پایین زانو و گاهی تا روی مچ پا است. زنان ترک از نوعی پیراهن دیگر به نام «دُن» نیز استفاده می‌کنند که معمولاً آن را با تومان (دامن بلند) یا شلته (دامن کوتاه) می‌پوشند.

تومان

نوعی دامن پرچین که کمر آن با لیفه جمع می‌شود. قد تومان تا مچ پا است و جنس آن از انواع پارچه‌های ابریشمی و گلدار مخمل انتخاب می‌شود.

چَپکَن

نوعی نیم‌تنۀ رویی از جنس ابریشم که معمولاً با آستر دوخته می‌شود و دو طرف آن روی هم قرار می‌گیرد. از سرشانه تا کمر این لباس چسبان و از کمر به پایین کمی گشاد است. چپکن دارای دو نوع آستین‌دار و بدون آستین است و در برخی از آن‌ها نیز، آستین‌ها از روی سرشانه آویزان می‌شود.

یل و خود

یل کتی است که از پارچه مخمل و ترمه تهیه می‌شود و خود نیز نوعی کت معمولی است.

جان‌کؤینک

به تمام لباس‌های کاموایی که زنان روی پیراهن می‌پوشند، جان‌کؤینک می‌گویند.

ترکونیکی

از دیگر تن‌پوش‌های زنانه، زیرپوش است که ترکونیکی نام دارد.

کوردو

نوعی جلیقه زنانه، آستردار که با جنس‌های مختلف پارچه تهیه می‌شود. گاهی در قسمت یقه، حلقه‌آستین و لبه پایین لباس با خز تزیین می‌شود. در برخی موارد روی کوردو را سکه‌دوزی می‌کنند.

لَباده

لباسی زنانه، جلوباز که قد آن تا کمر می‌رسد. آستین لباده تا آرنج است و روی پیراهن پوشیده می‌شود. جنس لباده از مخمل است و روی آن را با نقوشی سوزن‌دوزی می‌کنند.

کُلَجه

لباسی زنانه و جلوباز با آستین‌های بلند که در قسمت کمر با چین‌هایی مزین شده است. جنس کلجه معمولاً از مخمل است و روی آن را با نقوشی سوزن‌دوزی می‌کنند. قد کلجه تا بالای زانواست.

انواع سرپوش‌های زنان

از متداول‌ترین سرپوش‌های زنان ترک آذربایجان شرقی می‌توان به عرقچین، روسری کلاغه‌ای، شال و چارقد، چالماشامافی (نوعی سربند)، آلاچارشاپ (چادر رنگی)، چپی (روسری)، چادرا (چادر) و اوربند (روبند) اشاره کرد. چارقد نوعی روسری چهارگوش بزرگ است که زنان عشایر و روستایی از آن استفاده می‌کنند. این روسری دارای طرح‌ها و رنگ‌های متنوعی است و به هنگام سر کردن، آن را از قطر تا می‌کنند و طوری روی سر قرار می‌دهند که سمت راست آن کوتاه‌تر باشد. سپس سمت چپ روسری را روی شانه راست برده و دور سر می‌پیچند.

انواع پاپوش‌های زنان

پاپوش‌های زنان این منطقه، دارای انواع مختلفی است که شاخص‌ترین آن می‌توان به جوراب، گالش (نوعی کفش بدون پاشنه)، چاروق، قوندارا (نوعی کفش چرمی)، تک‌گون (کفش مخصوص جشن و عروسی) و قیرمیزی‌باشماق (نوعی پاپوش شبیه دمپایی) اشاره کرد.

شکل و رنگ در لباس زنان آذربایجان شرقی

شکل لباس‌های بیشتر روستاهای این استان، بالاتنه‌هایی با آستین‌های گشاد است که در کنار آن از لباس سنتی به‌نام «ایش‌پالتاری» استفاده می‌کنند. ایش‌پالتاری، به‌هنگام کار و پخت نان روی لباس پوشیده می‌شود. شکل لباس زنان در مناطق عشایری بیشتر به‌شیوة قدیم و شامل پیراهن بلند، دامن چین‌دار و بلند، چارقد (روسری بزرگ) است. این لباس‌ها اغلب با رنگ‌هایی با زمینه روشن و گلدار تهیه می‌شوند و نوع پارچه، تزیین، دوخت و نام انواع پوشاک و زیورآلات در نزد ایلات و عشایر از تنوع بالایی برخوردار است.

لباس مردان آذربایجان شرقی

لباس مردان این منطقه شامل سرپوش، شلوار، پیراهن و پاپوش است:

سرپوش

سرپوش مردان آذربایجان شرقی کلاه است که دارای تنوع بسیار است که به نام‌های پاپاخ، دری‌بورکی، سرداری، پهلوی و قزاقی که وارداتی هستند، استفاده می‌کردند. کلاه‌های دیگر شامل بورک (کلاه پوستی)، کامپابورک (کلاه کاموایی)، کنجه‌بورک (کلاه نمدی)، دورگه بورک (از جنس پوست بره)، یون‌بورک (کلاهی پشمی)، لبه‌دار، حصیری و شاپو نیز مردان این استان استفاده می‌کردند. همچنین کلاه معروف مردان این منطقه کلاه ترک‌داری است که شباهت زیادی به کلاه مردان گیلک دارد.

شلوار

شلوار سنتی مردان در قسمت ساق پا تنگ و بالای آن گشاد و آزاد است.

آرخالیق

لباس اصلی مردان ترک «دوزملی‌آرغالیخ» نام داشته که نوعی لباس چین‌دار است. که در مناطق روستایی و شهری کاربرد داشته و به‌شکل نیم‌تنه بوده و از قسمت کمر به‌صورت دامن است. این نوع لباس آستین‌های بلند و گشادی دارد و یقه آن باز است. آرخالیق اغلب از جنس مخمل تهیه می‌شود و روی آن را با نقوشی سوزن‌دوزی می‌کنند.

چوخا

نوعی روپوش مردانه، با آستین‌های نسبتاً گشاد که دارای انواع مختلفی است. چوخا، از معروف‌ترین لباس مردان ترک به‌شمار می‌رود. چوخا، یقه‌ای باز دارد و از قسمت سینه تا کمر با دکمه‌هایی بسته می‌شود. نوع دیگر آن جلوباز بوده و کمر آن چین‌دار است. این نوع روپوش آستردار از لباس‌های معمول مردان ترک به ‌شمار می‌رود.

قبا

قباهای آذربایجان شرقی انواع مختلفی دارد که آن را با سوزن‌دوزی‌های متنوع تزیین می‌کنند.

پاپوش

پاپوش‌های مردان این استان تگ‌گون، گلاسه‌باشماخ، چوست و چاروق نام دارد. همچنین چکمه مردان لب‌چین یا دولاما نام دارد چون بیشتر مردان عشایری در مناطق کوهستانی تردد می‌کنند بنابراین پاپوش‌های آن‌ها به‌صورتی طراحی شده که از پا در برابر ضربه، سرما و رطوبت محافظت می‌کند.

لباس‌های ویژه مردم آذربایجان شرقی

مردم این منطقه، در گذشته از چادرشبی که در سردرود، بناب و شهرهای دامنه کوهستان سهند بافته می‌شد و همچنین لباسی که چوپانان کوهستان سهند به تن می‌کنند و نیز کتی مردانه که تا چند سال پیش هم استفاده می‌شد، جزء پوشاک ویژه آذربایجان شرقی به شمار می‌رود.

جنس پارچه‌های به‌کار رفته در لباس مردم آذربایجان شرقی

جنس پارچه‌های استفاده شده در لباس‌های محلی بسته به توان مالی افراد متفاوت است. لباس‌ها از پارچه‌هایی چون کودری، ململ، متقال، چیت، فاستونی، اوتماسینار، دریاکنار، آیناگولی (نوعی پارچۀ پولکی)، تافته، شالموز، مخمل و ابریشم تهیه می‌شوند.

مقاومت مردم آذربایجان شرقی در برابر تغییر پوشاک در دوره پهلوی

در دوره پهلوی، یکی از مؤلفه‌های برجسته در هویت محلی مردم آذربایجان شرقی، نوع پوشش آنان بود. این هویت فرهنگی در برابر سیاست‌های کشف حجاب و تغییر لباس مقاومت کرد. مردم آذربایجان، از اقشار مختلف، این تغییرات را بیگانه و مغایر با سنت‌ها و هویت بومی خود می‌دانستند. در حالی که حکومت پهلوی، با الهام از سیاست‌های کشورهای دیگر مانند ترکیه و افغانستان، تلاش داشت پوشش‌های محلی را کنار گذاشته و لباس‌های متحدالشکل به سبک اروپایی را ترویج کند، این سیاست با واکنش شدید و مقاومت مردم آذربایجان روبه‌رو شد و به نارضایتی و مقابله‌هایی انجامید.

کمرنگ شدن لباس‌های محلی در آذربایجان شرقی

لباس‌های سنتی آذربایجان شرقی با وجود ثبت ملی، در شهرها کمتر استفاده می‌شود و بیشتر به مراسم‌های خاص، برخی روستاها و ایل‌های عشایر محدود شده است. عواملی مانند جغرافیا، شرایط زندگی، اقتصادی، اجتماعی و به‌ویژه تکنولوژی، در تغییر شکل این لباس‌ها نقش دارند. ایلات مشهوری مانند شاهسون و ارسباران، برخی روستاهای شهرستان مرند از جمله گل‌آخور، بستان‌آباد و دامنه‌های سهند از مناطقی هستند که هنوز پوشش‌های محلی در آن‌ها دیده می‌شود. در مناطق عشایری نیز همچنان استفاده از لباس‌های محلی به‌صورت محدود ادامه دارد. با این حال، ورود پارچه‌ها و لباس‌های ارزان‌قیمت موجب کاهش استفاده از این پوشش‌ها، به‌ویژه در میان جوانان، شده است.

منابع

• اندروز، پ.ا و اندروز،م، لباس کردها و ترک‌ها در آذربایجان، دانشنامة ایرانیکا، تهران، امیرکبیر، 1382ش.
• بابایی، پروین و زادامیری، سمیه، «ظرفیت‌های پوشاک سنتی به‌منظور طراحی مد لباس؛ مطالعة موردی آذربایجان شرقی»، فصلنامة فرهنگ مردم ایران، شمارة 57 و 58، تابستان و پاییز 1398ش.
• قلی‌پور، جعفر و پاشازاده، غلامعلی، «مقاومت در برابر سیاست رفع حجاب دولت رضاشاه، مطالعة موردی: عدم همراهی قشر متوسط جدید آذربایجان»، وب‌سایت پژوهش‌های تاریخی، فروردین 1402ش.
• «لباس سنتی آذربایجان شرقی، میراث ناملموس ملی ایرانیان»، وب‌سایت سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، تاریخ بازدید: 23 آبان 1403ش.
• «لباس محلی مردمان آذربایجان شرقی»، وب‌سایت ایران، تاریخ بازدید: 23 آبان 1403ش.
• «لباس‌های محلی آذربایجان شرقی، زیبای رو به فراموشی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا)، تاریخ درج مطلب: 1 شهریور 1395ش.
• یارمحمدتوسکی، مریم و محمدی‌سیف، معصومه، «بررسی نشانه‌شناختی پوشاک زنان در آذربایجان»، فصلنامه فرهنگ مردم ایران، شمارة 38 و 39، پاییز و زمستان 1393ش.
• یاوری، حسین و سرخوش، شیدا، آشنایی با لباس‌ها و پوشاک سنتی، تهران، آذر، 1389ش.