فروشنده (فیلم سینمایی)

فروشنده (فیلم سینمایی)؛ فیلم سینمایی ایرانی‌فرانسوی با رویکرد نفی ارزش‌های اخلاقی و دینی در جامعۀ ایرانی.

فیلم سینمایی فروشنده به کارگردانی اصغر فرهادی، یک اثر ایرانی‌فرانسوی است که با وجود بازیگران مشهور و جوایزی که دریافت کرده، از دید برخی منتقدان با مفاهیمی همراه است که جامعه ایرانی را به‌شکلی منفی و ناسازگار با فرهنگ اصیل آن به تصویر می‌کشد. فیلم سینمایی فروشنده، به‌طور غیرمستقیم مفاهیم دینی و اخلاقی مانند غیرت را به چالش کشیده و بر نبود اخلاق در جامعه ایرانی تأکید دارد.

معرفی فیلم و عوامل تولید

فیلم سینمایی فروشنده به کارگردانی اصغر فرهادی و تهیه‌کنندگی اصغر فرهادی و ‏الکساندر مالت‌گای‏ در سال ۱۳۹۵ش در ژانر درام، معمایی و جنایی ساخته شده است. این فیلم توانسته است آمار فروش ۱۵،۳۲۱،۵۸۹،۰۰۰ تومان را به ثبت برساند. فروشنده در سال ۲۰۱۷م برندۀ جایزه اسکار بهترین فیلم به‌زبان غیر انگلیسی شد. جایزه‌ای که به‌عقیدۀ بعضی از کارشناسان تحت تأثیر فضای سیاسی آمریکا بوده است.

شخصیت‌های اصلی فیلم فروشنده

عماد: عماد شخصیتی حقیقی و خاکستری‌رنگ با بازی سید شهاب حسینی است. عماد در این فیلم هم‌چنین بازیگر تئاتر است.

رعنا: رعنا با بازی ترانه علیدوستی، همسر عماد است و شب‌ها با عماد تئاتر بازی می‌کند.

بابک: بابک با بازی بابک کریمی، مسئول گروه تئاتر، زمانی که عماد و رعنا در جست‌وجوی خانه‌ای جدید هستند، خانه‌ای را به آن‌ها پیشنهاد می‌دهد و آن‌ها پس از پذیرش این پیشنهاد، به خانه معرفی‌شده اسباب‌کشی می‌کنند.

پیرمرد: فرید سجادی حسینی بازیگر نقش پیرمرد متجاوز در فیلم است که بدون نام است.

داستان فیلم سینمایی فروشنده

ماجرای فیلم «فروشنده» درباره خانواده‌ای مدرن است که به‌دنبال خانه‌ای جدید می‌گردند. عماد، معلم ادبیات و همسرش رعنا شب‌ها در تئاتر بازی می‌کنند. آن‌ها به‌دلیل ترک برداشتن خانه‌شان مجبور به تغییر مکان می‌شوند و در نتیجه به خانه‌ای جدید و اجاره‌ای می‌روند. در این میان، مشکلی پیش می‌آید که زندگی آرام‌شان را به هم می‌ریزد.

در خانه جدید، رعنا در حالی که منتظر عماد است، در پی بی‌احتیاطی‌اش هنگام باز کردن در، مورد آزار و اذیت یک پیرمرد هرزه قرار می‌گیرد. پس از تحقیقات، مشخص می‌شود که ساکن قبلی خانه زن فاحشه‌ای بوده و مرد مزاحم یکی از مشتریان او است. این حادثه باعث بروز تنش در رابطه عماد و رعنا می‌شود و روابط آن‌ها که تا پیش از این صمیمی و گرم بود، به سردی می‌گراید.

دلیل نامگذاری فیلم فروشنده

در ابتدا نام فیلم «برسد به دست آهو» بود؛ چون شخصیت زن ساکن قبلی خانه آهو نام داشت. حتی این شخصیت در برخی از نسخه‌های اولیه فیلم‌نامه حضور داشت؛ اما در بازنویسی آخر به‌‌صورت کامل حذف شد و به‌تبع آن نام فیلم به «فروشنده» تغییر کرد.

از منظر برخی منتقدان سینمایی، فرهادی در فیلم «فروشنده» نشان می‌دهد که هر فردی در جامعه نوعی فروشنده است. در این فیلم، تنها به زن فاحشه به‌عنوان فروشنده اشاره نمی‌شود؛ بلکه عماد نیز به‌نوعی خود را در قالب یک فروشنده می‌بیند.

تفسیر شخصیت‌های اصلی فیلم

رخ‌دادن اتفاقی ناگهانی در زندگی عماد موجب می‌شود که او برخلاف باورهای ذهنی خود رفتار کند، به‌گونه‌‌ای که عماد در زمان کوتاهی از مردی خوش‌رو و اخلاق‌مدار به فردی غیرمنطقی تبدیل می‌شود. این تغییر رفتار عماد در برخورد با دانش‌آموزان کلاس، همکارانش و هم‌چنین ظاهرش به‌طور کامل مشهود است. بی‌اعتمادی به قانون از ویژگی‌های شخصیتی عماد در این فیلم است.

در تصویرپردازی شخصیت رعنا، اصرار او بر پیگیری نکردن مسئله تجاوز از طریق پلیس، به حس بخشندگی و لطافت زنانه او نسبت داده می‌شود، اما گویا از ترس آبروی خود به‌خاطر ‌اتفاقی که برای او افتاده است تمایلی به پیگیری قضیه از طریق پلیس ندارد.

جایگاه طبقاتی شخصیت‌های اصلی فیلم

عماد و رعنا خانواده‌ای مدرن هستند و سبک زندگی و نگرش‌های آن‌ها ریشه در فرهنگ غربی دارد. مشکلات مالی این زوج تئاتری، آنها را از اجاره خانه‌ای مناسب ناتوان ساخته است. پیرمرد متجاوز در ظاهر به خانواده‌ای سنتی تعلق دارد. همسر و دخترش او را عاشقانه و صادقانه دوست دارند به‌گونه‌ای که تمام هستی آن‌ها است. پیرزن، چادری است و از طرفی دیگر او و دخترش همواره اسامی ائمه را به‌صورت ذکر بر زبان می‌آورند.

اوج واکنش عماد، شخصیت مدرن فیلم در قبال تجاوز به همسرش، تنها زدن یک سیلی به پیرمرد متجاوز است؛ او با نهایت آرامش، بدون خشم یا خشونت، با فرد خاطی برخورد می‌کند و حتی پول‌های به‌جامانده را نیز به او بازمی‌گرداند. در طرف مقابل، پیرمرد سنتی دارای شخصیتی دروغ‌گو، فریب‌کار و خیانت‌کار است که با چهرۀ آرامی تلاش می‌کند خیانت خود را توجیه کند؛ از طرفی زمانی آشفته می‌شود که قرار است حقیقت برای همسرش آشکار شود. در صحنۀ پایانی شخصیت مدرن فیلم با وجود این‌که همه چیز را دیده و تحمل کرده، از آشکار کردن خیانت پیرمرد نزد همسر و خانوداه‌اش خودداری می‌کند و با جوانمردی آبروی او را حفظ می‌کند.

سرمایه‌گذار قطری فیلم فروشنده

فاطمه الرمیحی خواهر پادشاه قطر مدیر اجرایی مؤسسه فیلم دوحه، سرمایه‌گذار فیلم «فروشنده» است و بخشی از هزینه‌های نولید این فیلم را تأمین کرده است. کشور قطر که فاقد سینمای ملی است، تمام توان خود را برای به ثبت‌رساندن «فروشنده» به نام خود در جشنواره کن می‌کند، به‌گونه‌ای که گویا این محصول مشترک ایران و فرانسه متعلق به قطر است.

از دید منتقدان، بسیاری از آثار ایرانی برنده در جشنواره‌های جهانی که با عنوان «سینمای بین‌المللی ایران» معرفی می‌شود، یک سینمای سفارشی را با پشتوانه مالی کشورهای خارجی بازنمایی می‌کند. مسعود فراستی، منتقد سینما، حمایت مالی خواهر پادشاه قطر از فیلم فروشنده را به‌دلیل حمایت خاندان پادشاهی قطر از تروریسم در منطقه، نه مایه افتخار، بلکه موجب شرمساری دانسته است.

انتقادات به فیلم فروشنده

فیلم «فروشنده» با انتقادهای مختلفی مواجه شده است، ازجمله:

نسبی‌گرایی اخلاق؛ نسبی‌گرایی حاکم بر فیلم «فروشنده» این فضا را ایجاد می‌کند که افراد بتوانند پس از ارتکاب خطا، با مظلوم‌نمایی و طرح توجیهات مختلف، خود را تبرئه کنند؛ رویکردی که اگر مبنا قرار گیرد، بنیان هیچ ارزشی پابرجا نمی‌ماند. در این فیلم، نمود این نسبی‌گرایی اخلاقی در شخصیت پیرمرد و تلاش او برای توجیه عملش به تصویر کشیده شده است.

در فیلم «فروشنده»، پیرمرد متجاوز با ظاهری موجه، همسری با پوشش چادر و وضعیت جسمی ناتوان، به‌گونه‌ای ترسیم شده است که احساس ترحم مخاطب را برمی‌انگیزد. فرهادی با قرار دادن رعنا در نقش مبلغ اخلاق مدرن، عماد را که نماینده مردان طبقه متوسط و سنتی ایرانی است، به‌سوی پذیرش این نوع اخلاق سوق می‌دهد؛ اخلاقی که در آن روسپی‌ها محترم شمرده می‌شوند و مشتریان آن‌ها نیز قابل بخشش‌اند. این تصویر، گذار از سنت به مدرنیته را القا می‌کند و از نگاه برخی منتقدان، به‌معنای نادیده‌ گرفتن ارزش‌های جامعۀ ایرانی و ترویج نوعی بی‌تفاوتی اخلاقی است.

جایگزینی غیرت ایرانی با خیانت؛ در فیلم «فروشنده»، فرهادی با کنار گذاشتن ارزش‌های انسانی و اخلاقی در فرهنگ ایرانی، آن‌ها را با نگرش‌هایی برگرفته از فرهنگ غربی جایگزین می‌کند. در این روایت، خیانت و تجاوز که از نشانه‌های بحرانی‌شدن خانواده در فرهنگ غربی هستند، به‌جای مفاهیمی مانند غیرت و مسئولیت‌پذیری مرد ایرانی قرار می‌گیرند. در نتیجه، فیلم سقوط اخلاقی را از دل الگوی غربی نمایش می‌دهد، اما در عین حال، همین فرهنگ غربی را منبع اخلاق و اعتبار معرفی می‌کند؛ مسئله‌ای که از دید برخی منتقدان، نوعی وارونه‌سازی ارزش‌ها است.

بازنمایی ناقص و ضعیف از شخصیت زنان؛ در فیلم فروشنده زن ایرانی باوجود عشق به همسر خود، نادان و ساده‌لوح به تصویر کشیده می‌شود، به‌گونه‌ای که بعد از سال‌ها زندگی با همسر خیانتکار خود، متوجه این مسئله نشده است.

به‌طور معمول در آثار فرهادی شخصیت‌های زن در موقعیت‌های شکننده به تصویر کشیده شده‌اند. فرهادی، زنان را به‌گونه‌ای پیچیده و در اغلب موارد درگیر تضادها و چالش‌های احساسی و اجتماعی به تصویر کشیده است. در فیلم‌های فرهادی در اکثر موارد زنان در موقعیت‌های دشوار و بحرانی قرار دارند و با مسائلی چون عشق، خیانت، اعتماد، و دوگانگی‌های اخلاقی دست‌وپنجه نرم می‌کنند.

بی‌اعتمادی به پلیس و مراجع قضائی؛ وقتی رعنا مورد تجاوز قرار می‌گیرد، کسی به پلیس اطلاع نمی‌دهد. نه همسایگانی که او را به بیمارستان برده‌اند، نه مسئولان بیمارستان که باید به پلیس اطلاع بدهند و نه عماد همسر رعنا که با اسناد و مدارکی که در اختیار دارد به‌راحتی می‌تواند فرد متجاوز را محکوم کند. عماد ترجیح می‌دهد که به‌جای مراجعه به پلیس، خودش مجرم را محاکمه کند.

نگاه مردسالار به زنان؛ در آثار فرهادی، باوجود فراوانیِ شخصیت‌های زنانه و سپردن نقش‌های کلیدی به زنان، زن‌ها نسبت به مردان در موقعیت‌های شغلی و اجتماعی پایین‌تری قرار دارند. به‌گونه‌ای که زن‌ها شخصیتی وابسته به همسر خود از نظر مالی و ناتوان، درمانده، بی‌کفایت، مردد و هم‌چنین مسبب مشکلات و بحرا‌ن‌ها معرفی می‌شوند.

تجاوز و بی‌اخلاقی؛ مسعود فراستی، منتقد سینما، در برنامۀ تلویزیونی «هفت» فیلم فروشنده را اثری فاقد موضوع دانسته و محور اصلی آن را بی‌اخلاقی و تجاوز معرفی کرده است؛ موضوعی که به گفتۀ او، پس از انقلاب در سینمای ایران سابقه نداشته است. او همچنین این فیلم را از لحاظ کارگردانی و فیلم‌نامه ضعیف ارزیابی کرده است. فراستی در ادامه اظهار داشته است که اصغر فرهادی در این اثر جانب متجاوز را گرفته و با نمایش مکرر صحنه‌هایی از ترحم و دلسوزی نسبت به پیرمرد، به‌نوعی او را تطهیر می‌کند.

ترویج بی غیرتی؛ برخی منتقدان، فیلم «فروشنده» را به‌دلیل به تصویر کشیدن عدم دفاع از ناموس و شرف، ترویج بی‌غیرتی می‌دانند. آن‌ها معتقدند که فیلم، انگاره‌ای متفاوت را القا می‌کند که در آن ناموس‌پرستی جایی ندارد.

همچنین، این منتقدان بر این باورند که فیلم می‌خواهد انسان را از مفاهیم ارزشمندی مانند شرم، حیا و غیرت دور سازد. به نظر آن‌ها، غیرت ایرانی مهم‌ترین ابزاری است که هنوز در عصر مدرن و فضای مخدوش اخلاقی در غرب، نزد ایرانیان به‌عنوان پیشوایان اخلاق‌گرایی و تمدن باقی مانده است. از نظر این منتقدان فروشنده سوغات فرنگ است. سوغاتی که شرم، حیا و غیرت را از انسان دور می‌کند.

معرفی غیرت به‌عنوان کنشی حیوانی؛ فرهادی با پشتوانه مالی قطری‌ها و حمایت فرانسوی‌ها، غیرت را نه به‌عنوان احساسی انسانی، بلکه به‌مثابه رفتاری غریزی و حیوانی نشان می‌دهد. در پایان، مخاطب را در صحنه‌ای رها می‌کند که تلاقی‌گاه مرگ، تختخوابی آشفته و تابلوهای نئون کازینو است؛ فضایی که نماد فروپاشی ارزش‌ها و گسست اخلاقی است.

تشابه غیرت به خشونت یا رفتار تروریستی؛ اصغر فرهادی در نشست خبری فیلم «فروشنده» در کن، درباره خشونت شخصیت اصلی پس از آزار همسرش بیان می‌کند که این خشونت از یک عصبانیت لحظه‌ای نشأت نمی‌گیرد؛ بلکه از دلایل و ایمانی عمیق ناشی می‌شود که مشابه رفتارهای تروریستی است. به گفته فرهادی، شخصیت اصلی فیلم در تلاش است تا برای اعمال خشونت خود دلایلی پیدا کند. این دیدگاه فرهادی موجب شد که ترانه علیدوستی، بازیگر نقش رعنا، در همان نشست با آن مخالفت کند و نظر فرهادی را نپذیرد.

نماد تخریب خانواده ایرانی؛ یکی از منتقدان، فیلم سینمایی «فروشنده» را نماد تخریب خانواده ایرانی دانسته است. به گفته او، تنها بازخورد این فیلم استقبال گسترده جشنواره‌های خارجی از چنین آثاری است. در «فروشنده»، خانواده ایرانی به‌عنوان واحدی ناپایدار، عصبی و ناامید به نمایش گذاشته شده است.

اغراق در ناهنجاری های اخلاقی؛ کارشناسان فرهنگی معتقدند فیلم‌هایی مانند «فروشنده» که در ژانر اجتماعی ساخته می‌شوند، مسائل اجتماعی را بزرگ‌نمایی کرده و مشکلات را به‌گونه‌ای نشان می‌دهند که گویی بخش زیادی از جامعه درگیر آن‌ها هستند. این نوع بزرگ‌نمایی، به‌ویژه در موضوعات غیراخلاقی، تصویری اغراق‌شده از جامعه ایرانی ارائه می‌دهد که ممکن است آسیب‌هایی واقعی را نادیده بگیرد.

گذشت نسبت به متجاوز؛ در تمامی ادیان الهی، بخشش زمانی ستایش می‌شود که فرد خطاکار از عمل خود پشیمان باشد و خواهان بخشش باشد. در فیلم «فروشنده»، این مفهوم به‌طور غیرواقعی و بدون اینکه فرد خطاکار از اشتباهش پشیمان شود، به تصویر کشیده می‌شود. پیرمرد در فیلم با توجیهاتی همچون «دخترم تازه عقد کرده است» و «وسوسه شدم»، خود را تبرئه می‌کند. این فیلم به صراحت بیان می‌کند که حتی اگر برای خشم دلیل محکمی وجود داشته باشد نباید خشمگین شد و حتی اگر ناموس انسان مورد تجاوز قرار بگیرد، جای آن هست که متجاوز بخشیده شود.

تغییر معنای تجاوز به حریم خصوصی؛ در فیلم «فروشنده»، تفاوت معنای تجاوز به حریم خصوصی در نگاه رعنا و عماد قابل توجه است. در ابتدای فیلم، زمانی که خانواده به خانه جدید نقل‌مکان می‌کنند، عماد ورود بابک به اتاقی که لوازم ساکن قبلی در آن باقی مانده را نقض حریم خصوصی می‌داند و با آن مخالفت می‌کند؛ اما پس از حادثه‌ای که برای رعنا در حمام رخ می‌دهد، عماد به وضعیت جسمانی و سلامتی او توجه می‌کند و اهمیت کمتری به تجاوز به حریم خصوصی رعنا می‌دهد.

آسیب‌پذیری حریم خصوصی در خانه؛ در فرهنگ ایرانی، خانه به‌عنوان مکانی امن و خصوصی شناخته می‌شود؛ اما در فیلم «فروشنده»، این امنیت شکسته می‌شود. لرزش خانه‌ها و شکافی که در اتاق خواب عماد و رعنا به‌وجود می‌آید، نمادی از آسیب‌پذیری حریم خصوصی آن‌ها است.

منابع

• انبارداران، جواد؛ «نقد فیلم فروشنده (the salesman)»، وب‌سایت ویرگول، تاریخ بازدید: 1 فروردین 1404ش.
• «اصغر فرهادی از «فروشنده» می‌گوید»، وب‌سایت فیلمنت، تاریخ درج مطلب: 23 اردیبهشت 1402ش.
• «بررسی دلایل جذابیت دو معلم دوست داشتنی فیلم‌های «ورود آقایان ممنوع» و «فروشنده» به بهانه روز معلم | آقا اجازه ، شما خیلی باحالید»، وب‌سایت فیلم نیوز، تاریخ درج مطلب: 12 اردیبهشت 1403ش.
• «بهترین نقش آفرینی سید شهاب حسینی از نگاه فیلم‌نیوز | «عماد» در فیلم «فروشنده» | متبحر»، وب‌سایت فیلم نیوز، تاریخ درج مطلب: 4 مهر 1402ش.
• «تأملی دربارۀ فیلم فروشنده از منظر مفاهیم اخلاقی»، وب‌سایت رویش دیگر، تاریخ بازدید: 1 فروردین 1404ش.
• توسلی، بابایی، «تصویر زن در آثار سینمایی اصغر فرهادی»، وب‌سایت جهاد دانشگاهی، زن در فرهنگ و هنر (پژوهش زنان)، شمارۀ 4، سال 1400ش.
• «خانه‌ی پدری یا فروشنده مسئله‌ی غیرت نیست!»، وب‌سایت سایه، تاریخ درج مطلب: 20 شهریور 1395ش.
• « نگاهی اجمالی به ساختار فیلم "فروشنده"»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 15 شهریور 1395ش.
• «چرا فرهادی غیرت را حیوانی می‌داند؟/ یک متجاوز محترم!»، خبرگزاری دانشجو، تاریخ درج مطلب: 21 شهریور 1395ش.
• «داستان فیلم فروشنده درباره چیست؟»، وب‌سایت فرادید، تاریخ درج مطلب: 10 شهریور 1395ش.
• «زن عربی که سرمایه گذار فیلم فروشنده می باشد/عكس»، وب‌سایت صاحبخبران، تاریخ درج مطلب: 4 خرداد 1395ش.
• «سؤال‌هایی درباره خبر اکران «فروشنده»/ موافق شباهت غیرت با تروریسم هستید؟»، خبرگزاری تسینم، تاریخ درج مطلب: 28 مرداد 1395ش.
• «سوءاستفاده تبلیغاتی یا حمایت مالی از «فروشنده»؟»، وب‌سایت خبرنامه دانشجویان ایران، تاریخ درج مطلب: 8 خرداد 1395ش.
• «شیفتگی جنتی و ایوبی از «مشتری» فرانسوی‌ها!»، خبرگزاری مشرق، تاریخ درج مطلب: 30 مرداد 1395ش.
• «صحبت های پیرمرد آزارگر به ترانه علیدوستی +عکس»، وب‌سایت رکنا، تاریخ درج مطلب: 16 شهریور 1395ش.
• «فروشنده چه چیزی را می فروشد؟»، وب‌سایت صاحب‌نیوز، تاریخ درج مطلب: 15 فروردین 1396ش.
• «فروشنده؛ فیلمی که جایزه اسکار را به دست آورد»، خبرگزاری دید، خبرگزاری تسینم، تاریخ درج مطلب: 9 مرداد 1395ش.
• «فیلم سینمایی فروشنده (1395)»، وب‌سایت منظوم، تاریخ بازدید: 3 فروردین 1404ش.
• «فیلم «فروشنده»؛ سیاه نمایی یا واقعیت»، خبرگزاری حوزه، تاریخ درج مطلب: 24 شهریور 1395ش.
• «معرفی فیلم فروشنده»، وب‌سایت انتخاب، تاریخ درج مطلب: 24 خرداد 1403ش.
• «مورد جدید «دل نگرانی»: «فروشنده» علیه غیرت است و چندش آور!»، وب‌سایت هفت صبح، تاریخ درج مطلب: 25 مرداد 1395ش.
• «موضع جالب حجت‌الاسلام مازنی در‌باره فیلم «فروشنده»: سیاه‎نمایی نمی‎کند، هنرمندانه بزرگ‌نمایی می‎کند»، وب‌سایت آخرین خبر، تاریخ درج مطلب: 19 اسفند 1395ش.
• «نقد فراستی از فروشنده»، خبرگزاری دنیای اقتصاد، تاریخ درج مطلب: 3 مهر 1395ش.
• حسینی، ساره؛ «نقد فیلم فروشنده (the salesman)»، وب‌سایت ویرگول، تاریخ بازدید مطلب: 9 فروردین 1404ش.
• «نقد مسعود فراستی بر فیلم فروشنده، شرم کنید از این توصیف اروتیک!»، خبرگزاری مشرق، تاریخ درج مطلب: 7 مهر 1395ش.
• «نقد و بررسی فیلم فروشنده»، وب‌سایت صدانت، تاریخ بازدید مطلب: 14 فروردین 1404ش.
• «نگاهی اجمالی به فیلم فروشنده اصغر فرهادی»، وب‌سایت کیارنگ علایی، تاریخ درج مطلب: 23 مهر 1395ش.
• «واکنش جدید فراستی به فیلم «فروشنده»»، وب‌سایت جام‌ جم آنلاین، تاریخ درج مطلب: 10 خرداد 1395ش.
• «یادداشتی بر شخصیت «عماد» در فیلم «فروشنده»»، وب‌سایت آخرین خبر، تاریخ درج مطلب: 1 آذر 1400ش.