لباس مردان بختیاری

لباس مردان بختیاری؛ تن‌پوش مردان در استان‌های چهارمحال و بختیاری، لرستان و اصفهان.

لباس مردان بختیاری از اصالت بالایی برخوردار است و متناسب با اعتقادات دینی و اسلامی طراحی شده است. تن‌پوش مردان بختیاری دارای تنوع بالایی است که از میان آنها، چوقا و تمبان نماد هویتی قوم لر به‌شمار می‌رود. فرم تن‌پوش‌های مردان این ایل گرد و بدون زاویه است. طرح چوقا از کنگره‌های تخت جمشید الهام گرفته شده و رنگ سفید و سیاه آن به‌ترتیب نمادی از نیکی و بدی است.

تاریخچۀ لباس بختیاری

کارشناسان حوزه صنایع دستی و هنرهای سنتی قدمت لباس بختیاری را به دوران صفویه نسبت می‌دهند. با این حال، برخی این پوشش را به دوران باستان بازمی‌گردانند. کلاه خسروی که نخستین بار در نقوش حجاری شده تخت جمشید دیده می‌شود، نشانه‌ای از سرپوش‌های سربازان و بزرگان قوم ماد است. چوقا نیز به عنوان یک تن‌پوش مورد استفاده مادها، در نقوش حجاری‌های دوران ساسانی بر تن بزرگان دیده شده است. شلوار گشاد بختیاری (دبیت) نیز در آثار باقی‌مانده از پدر اردشیر ساسانی و گیوه بختیاری بر پای پادشاهان هخامنشی مشاهده می‌شود. این شواهد نشان می‌دهند که لباس مردان بختیاری بیش از ۲۷۰۰ سال قدمت دارد و گویای اصالت و ماندگاری پوشاک این قوم است.

بازتاب باورهای دینی در لباس بختیاری

لباس‌های قوم بختیاری، که از ایلات و عشایر اصیل ایرانی به‌شمار می‌روند، به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که کاملاً با باورهای دینی آنان، یعنی اسلام و مذهب تشیع، هماهنگ هستند. بختیاری‌ها تمامی شئون فردی، اجتماعی و حتی پوشش ظاهری خود را بر پایه اصول و آموزه‌های دینی سامان می‌دهند؛ به‌گونه‌ای که این پوشش، بازتابی از نجابت، وقار، شرافت و پایبندی به هویت قومی آنان به‌حساب می‌آید.

لباس مردان بختیاری نماد سادگی و پاکی

چوقا، شلوار دبیت، گیوه ملکی و کلاه خسروی، هر یک به‌نوعی نمادی از سادگی هستند؛ سادگی‌ای که در باطن این قوم نیز ریشه دارد. این لباس‌ها فاقد پیچیدگی و دورویی بوده و اصالت و یکرنگی مردان بختیاری را به تصویر می‌کشد.

ماندگاری لباس بختیاری

هماهنگی و زیبایی چشم‌نواز لباس بختیاری، نه‌تنها در گذر زمان حفظ شده، بلکه با وجود تغییرات فرهنگی و تضعیف بسیاری از خرده‌فرهنگ‌ها، همچنان با اصالت و استواری به حیات خود ادامه می‌دهد. تداوم این پوشش سنتی، نشان‌دهنده عمق فرهنگی و ریشه‌دار بودن آن در تاریخ و هویت قوم بختیاری است.

انواع پوشاک مردان بختیاری

پوشاک مردان ایل بختیاری، فرمی منحصربه‌فرد دارد که علی‌رغم تغییرات اندک در دورۀ قاجار، ساختار اصلی آن همچنان به‌عنوان بارزترین نماد هویت ایلی مردان بختیاری باقی مانده است. پوشش مردان بختیاری شامل پیراهن، سرداری، دَبیت، چوقا، کلاه نمدی و گیوه است که چوقا و تمبان بختیاری نمادی از هویت لر بزرگ به شمار می‌رود.

سرپوش‌های مردان بختیاری

سر در فرهنگ ایرانی، جایگاهی ویژه دارد و پوشاندن آن نمادی از وقار و احترام مردان به‌شمار می‌آید. انواع سرپوش مردان بختیاری عبارت است از:

کلاه نمدی

کلاه مردان بختیاری کروی‌شکل بوده و فرم آن به‌صورت منحنی و دایره است و فرد می‌تواند از هر طرفی آن را روی سر قرار دهد. امروزه کلاه نمدی مردان، سیاه‌رنگ است.

کلاه خسروی

کلاه خسروی، نوعی کلاه سیاه‌رنگ و استوانه‌ای‌شکل که انتهای آن به‌شکل برآمده است. کلاه خسروی را اغلب افراد مسن و خان‌ها به سر می‌گذارند. نوع قرارگیری کلاه بر سر، نشان‌دهندۀ واکنش‌های فرد پوشنده است؛ هنگامی که مردان آن را در انتهای سر و به‌سمت عقب قرار می‌دهند، نشانۀ حرکت و هنگامی که بالای پیشانی قرار گیرد، نشانۀ اندوه و سوگ است. روی کلاه سه سوراخ به‌عنوان هواکش و برای جلوگیری از تعریق طراحی شده است. گاهی نیز داخل آن را با پارچه‌ای از آستر می‌پوشانند. کلاه خسروی از پادشاهان ساسانی الهام گرفته شده و نشانی از سابقه و قدمت تاریخی و فرهنگی دارد.

شب‌کلاه (شوکُلَه)

شوکُلَه که به‌شکل نیم‌کره‌ای و از نمد ضخیم ساخته می‌شود، معمولاً در رنگ‌های قهوه‌ای روشن یا تیره دیده می‌شود. افزون بر حفاظت از سر در برابر آفتاب و سرما، کارکردهایی همچون جلب توجه، حمل موقت آب، اندازه‌گیری گندم و جو، و پرتاب به‌سوی حیوانی که در جای نامناسب ایستاده، دارد. دلیل نام‌گذاری این کلاه این است که چوپانان به‌هنگام خوابیدن در زیر نور ستارگان، سر خود را با همین کلاه روی قطعه سنگ می‌گذارند. اغلب چوپانان مجرد و افراد فقیر از این کلاه استفاده می‌کنند. شب‌کلاه در کارگاه‌های نجف‌آباد تولید می‌شود.

تن‌پوش‌های مردان بختیاری

پیراهن

در گذشتۀ نه چندان دور، پیراهن‌های گشاد، موج‌دار و پنبه‌ای از مهم‌ترین بخش‌های پوشاک مردان بختیاری به شمار می‌رفت؛ اما امروزه مردان از پیراهن‌های غیربومی بازاری استفاده می‌کنند.

چوقا

در گذشته مردان بختیاری از بالاپوشی به‌نام قبا استفاده می‌کردند که از آستین‌های بلندی تشکیل شده بود. امروزه استفاده از چوقا میان مردان عشایری رواج پیدا کرده که از پشم بز تهیه و با دو رنگ سفید و مشکی بافته می‌شود. چوقا از کهن‌ترین لباس‌های ایرانی است که در فصل زمستان گرم بوده و در تابستان به‌علت رطوبت و خنکی، مردان را از آفتاب و گرما مصون می‌دارد. برای بافت چوقا از دار بافندگی افقی که در اصطلاح محلی به آن «تَمدار» می‌گویند، استفاده می‌شود.

سرداری

مردان بختیاری، سرداری (که همان سُترۀ لری است) را بر روی پیراهن خود می‌پوشند. این لباس بلند، تا وسط ساق پا امتداد دارد، کمری تنگ و چین‌دار در پشت دارد. دامن آن گشاد و دارای دو جیب در پهلوهاست. آستین‌های سرداری راسته و در سرآستین شکاف دارند. سرداری فاقد زیربغلی است و به‌جای آن، شکافی در زیر بغل و بالاتنه دارد. یقه‌ی آن ایستاده و معمولاً از پارچه‌های باکیفیت تهیه می‌شود.

شال کمر

شال مردان بختیاری از جنس پارچه‌ای لطیف شبیه حریر بوده که گاهی ‌اوقات از آن به‌عنوان دستار استفاده می‌شود. شال مسقطی از معروف‌ترین شال‌های مردان بختیاری است که در مسقط عمان تولید می‌شود. رنگ شال اغلب به‌رنگ سفید یا سبز است که رنگ سبز آن علاقۀ مردان بختیاری را به شریعت اسلام نشان می‌دهد.

سوگند خوردن به شال سبز در فرهنگ بختیاری در اشعار و ترانه‌های این منطقه، بسیار رایج است. در برخی از این آثار، فروختن شال به‌عنوان عمل ناپسند و مذموم توصیف می‌شود. مردان بختیاری شال خود را دور کمر، روی چوقا می‌بندند. بستن شال به کمر نشانۀ آمادگی فیزیکی و باز کردن آن به‌منظور فراغت از رزم یا بزم است.

شلوار

شلوار مردان بختیاری به‌رنگ سیاه بوده که در قسمت کمر تنگ و دمپای آن آزاد و مواج تا روی زمین است. این نوع شلوار در زبان بختیاری «دَبیت» نام دارد و بیشتر مردان آن را در جشن‌ها و اعیاد می‌پوشند. مردان، شلوار دبیت را هنگام نبردها و رزمایش‌های محلی به‌شیوه‌ای خاص به کمر می‌بندند و آن را آشکارا به نمایش می‌گذارند. گشادی این شلوار به‌منظور ایجاد وقار در راه‌رفتن و برداشتن قدم‌هایی استوار طراحی شده است. رایج‌ترین و شناخته‌شده‌ترین نوع پارچه برای دوخت دبیت، پارچه‌ای با نشان «حاج علی‌اکبری» می‌باشد که در کارخانه‌های لندن تولید می‌شود..

زیرشلوار

زیرشلواری مردان بختیاری برشی شبیه دبیت دارد با این تفاوت که ابعاد آن کوچک‌تر و از پارچه‌ای با کیفیت پایین‌تر است. این شلوار با پارچه‌هایی به‌رنگ آبی، سبز یا خاکستری و اغلب با طرح راه‌راه دوخته می‌شود.

پای‌پوش‌های مردان بختیاری

پورپیچ

نوارهایی به‌طول یک متر و عرض ده سانتی‌متری با بافت محکم هستند که در کوهنوردی برای محافظت از ساق پا به دور مچ پا پیچیده می‌شوند.

کفش مِلکی

نوعی پاپوش مردان بختیاری است که چپ و راست ندارد و می‌توان آن را بر روی هر دو پا به‌طور دلخواه پوشید. طراحی آن زاویه ندارد و بر پایه خطوط منحنی و فرم مدور بنا شده است، حتی سرپنجه نیز با خمیدگی به عقب، این فرم را تقویت می‌کند.

گیوۀ تختی

نوعی پای‌افزار سنتی بختیاری است که با تخت ضخیم و نوارهای پارچه‌ای ساخته می‌شود. نوارهای پارچه‌ای با یک بند چرمی محکم شده‌اند. نوک و پاشنه گیوه با قطعات شاخ یا چرم خشک شده تقویت شده‌اند. رویه از نخ پنبه‌ای فشرده بافته شده و کناره‌ها با حاشیه چرمی ضخیم محکم شده‌اند که به زبانه‌ای در جلوی گیوه ختم می‌شود. پشت گیوه با چرم بزرگ پوشانده شده و پاشنه و پشت پا را می‌پوشاند. گیوۀ تختی در مقایسه با کفش‌های پلاستیکی راحت‌تر است؛ ولی امروزه جای خود را به کفش‌های پلاستیکی داده است.

دِرَگ

نوعی کفش سنتی ساخته‌شده از شاخ بز کوهی که در گذشته، یکجانشینان برای راه رفتن روی برف از آن استفاده می‌کردند.

چوقا؛ نماد هویت قومی و ایلی

چوقا، شاخص‌ترین پوشش قوم بختیاری، حاصل هنر دست زنان بختیاری است که با دقت و مهارت بالا بافته می‌شود و نمادی از هویت مردان و فرهنگ ایل به‌ شمار می‌رود.

فرم دایره در پوشاک بختیاری

پوشاک مردان بختیاری دارای فرمی گرد و بدون زاویه است و نمادی از دایره و بی‌کرانگی را نشان می‌دهد. این ویژگی ریشۀ عمیقی در فرهنگ و شیوۀ زندگی عشایری آن‌ها دارد. در جوامع کوچ‌نشین، پویایی و حرکت مداوم با دایره در تضاد با ایستایی و سکونِ نمادین مستطیل (که مرگ را تداعی می‌کند)، است. برای کوچ‌نشینان، دایره نماد زندگی پویا و بیکران آسمان، حرکت، دخول و حضور در هستی است.

نمادشناسی رنگ سفید و سیاه در چوقا

چوقا، پوششی با رنگ‌هایی نمادین است که بازتابی از نبرد همیشگی نیکی و بدی به‌ شمار می‌آید. رنگ سفید در این لباس، نماد سپنتامینو، فرشتۀ خیر، و نشانگر حرکت به‌سوی آگاهی و خرد مقدس است. پله‌های سفید آن، بر جایگاه گفتار، کردار و اندیشۀ نیک در مسیر تقرب به عالم معنا و خداوند تأکید دارند؛ اصلی که همواره مورد توجه قوم بختیاری بوده است.

در مقابل، خطوط سیاه رنگ، نماد انگره‌مینو، اهریمن و خرد خبیث‌اند که به‌سوی زمین و سیاهی در حرکت‌اند و باعث تنزل روح و اندیشه می‌شوند. چیرگی رنگ سفید در چوقا، تأکیدی است بر لزوم مقاومت در برابر وسوسه‌های شیطانی و پیروزی نور و پاکی بر تاریکی و پلیدی. چوقا، با این تضاد رنگی، همواره به انسان یادآوری می‌کند که باید در راه روشنایی گام برداشت.

الهام‌گیری چوقا از زیگورات و تخت جمشید

طرح چوقا، ترکیبی کنگره‌ای و مخروطی به رنگ‌های سیاه و سفید است که به‌صورت فضاهای مثبت و منفی در هم‌فرورفته و در جهت عمودی طراحی شده است. شکل‌های مخروطی و عمودی آن، الهام گرفته از معماری معبد یا زیگورات چغازنبیل است. برخی نیز آن را یادآور کنگره‌های تخت جمشید می‌دانند که نمادی از استحکام و دژگونه بودن کاخ‌هاست و احتمالأ نماد کوه‌ها و دره‌ها نیز محسوب می‌شود. طرح کنگره‌ای خطوط راست و شکسته را نشان می‌دهد؛ خط راست نماد پاکی است و صعودی رو به آسمان دارد.

ظرفیت‌های نهفتۀ کارآفرینی و اشتغال‌زایی در چوقا

چوقا، به‌عنوان پوشاک قومی و ایلی، نمادی از هنرهای سنتی و صنایع دستی عشایر بختیاری است. طرح‌ها و رنگ‌های نمادین آن، ظرفیت‌های بالایی در کارآفرینی و اشتغال‌زایی برای ایل و عشایر دارد. با استفاده از طرح و نقش این پوشاک، می‌توان انواع محصولات بومی، هنری و کاربردی تولید کرد. این محصولات، ضمن حفظ اصالت، می‌توانند به‌واسطۀ خلاقیت و نوآوری و با در نظر گرفتن نیازهای جامعۀ امروز، درآمدزایی پایدار برای اقتصاد ایلی ایجاد کنند.

منابع

• احمدی آنزان، کورش، «چوقا پوشاک سنتی بختیاری»، فصلنامۀ فرهنگ مردم ایران، 1388ش.
• اسدی فارسانی، مجید و دیگران، «بازتاب نمودهای فرهنگی در نظام ساختاری و نقوش پوشاک مردان جامعۀ عشایری»، فصلنامۀ نگره، دی ماه 1398ش.
• افروغ، احمد، «زنان بختیاری: آفرینندگان چوقا، نمودی از هنر ایلی و عشایری و نماد هویت قومی»، دو ماهنامۀ علمی-تخصصی پژوهش در هنر و علوم انسانی، شهریور 1397ش.
• بوکهارت، تیتوس، هنر اسلامی: زبان و بیان، ترجمۀ مسعود رجب‌نیا، تهران، سروش، 1365ش.
• شوالیه، شان و گربران، آلن، فرهنگ نمادها، اساطیر، رویاها و رسوم و ایما و اشاره، ترجمۀ سودابه فضائلی، تهران، جیحون، 1385ش.
• صادقیان، سیما، «لباس محلی بختیاری»، وب‌سایت مانا هنر ایرانیان، تاریخ درج مطلب: 28 اسفند 1392ش.
• کوپر، جین، فرهنگ مصور نمادهای سنتی، ترجمۀ ملیحه کرباسیان، تهران، فرشاد، 1379ش.
• «لباس بختیاری»، وب‌سایت دهکهنه، تاریخ بازدید: 20 اردیبهشت 1404ش.
• «لباس محلی بختیاری»، وب‌سایت ملل پرشین، تاریخ بازدید: 12 اردیبهشت 1404ش.
• «لباس محلی مردان بختیاری»، وب‌سایت مؤسسۀ آموزش و تحقیقات جهانگردی طبیعت، تاریخ بازدید: 12 اردیبهشت 1404ش.
• «لباس مردان بختیاری و تاریخچۀ آن»، وب‌سایت بلاگ اسکای، تاریخ درج مطلب: 23 اردیبهشت 1385ش.
• «لباس‌های محلی پوششی از جنس فرهنگ و هویت»، خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا)، تاریخ درج مطلب: 7 دی 1398ش.
• مددی، حسین، نماد در فرهنگ بختیاری، اهواز، مهزیار، 1386ش.
• «مردان قدیم چه می‌پوشیدند؟»، خبرگزاری مشرق، تاریخ درج مطلب: 13 اسفند 1393ش.
• یاوری، حسین، آشنایی با لباس‌ها و پوشاک سنتی مردم مناطق مختلف ایران، تهران، آذر، 1396ش.