لباس زنان بختیاری

لباس زنان بختیاری؛ تن‌پوش زنان ایل بختیاری در استان‌های چهارمحال و بختیاری، لرستان و اصفهان.

لباس زنان بختیاری از اصالت و تنوع بالایی برخوردار است. مهم‌ترین بخش از پوشاک زنان بختیاری، سرپوش است؛ زیرا خصوصیات قومی و نژادی زنان این منطقه را نشان می‌دهد. لچک، مَینا، کُلَوِی، شَده و تُرکِی‌بند از جمله سرپوش‌های مهم زنان بختیاری است. رنگ لباس زنان بختیاری متنوع و شاد است و متناسب‌با فصل‌های سال انتخاب می‌شوند. رنگ‌های شاد به زنان حس آرامش و امنیت می‌دهد. پوشش کامل و سرتاسری بدن از ویژگی‌های اصلی لباس زنان بختیاری است. تولید لباس سنتی توسط زنان بختیاری جزء یکی از اصلی‌ترین مشاغل زنان این قوم به شمار می‌رود و نقش مهمی در توسعۀ گردشگری، فرهنگی و تاریخی منطقه دارد.

تاریخچۀ لباس زنان بختیاری

برخی محققین بر این باورند که پوشش زنان بختیاری بیشترین شباهت را به لباس زنان در دوران ساسانی دارد. این دیدگاه‌ها نشان‌دهندۀ پیوند عمیق این پوشش با تاریخ، فرهنگ و زبان قوم بختیاری است؛ لباسی که به‌سبب قدمت و جایگاه ویژه‌اش در میان مردم این قوم، ظرفیت معرفی به دیگر نقاط کشور به‌عنوان یک پوشش ملی را نیز داراست.

لباس سنتی به‌مثابه هویت زن بختیاری

ایل بختیاری یکی از اقوام اصیل ایران است که در استان‌های خوزستان، چهارمحال و بختیاری، لرستان و مناطقی از اصفهان سکونت دارند. پوشاک در فرهنگ این ایل جایگاهی برجسته دارد و به‌عنوان یکی از عناصر متمایزکنندۀ هویت بختیاری شناخته می‌شود. پوشش بختیاری‌ها ریشه در اصالت این قوم و فرهنگ غنی آن دارد و نه‌تنها از زیبایی چشم‌نوازی برخوردار است؛ بلکه تنوع در پوشش را نیز به نمایش می‌گذارد.

پوشش زنان بختیاری آینۀ تمام‌نمای جایگاه و منزلت اجتماعی آن‌ها است. زنان این قوم، با دقت و ظرافت، رنگ و تزیینات لباس‌های خود را متناسب با فصل و جایگاه‌شان انتخاب می‌کنند. دختران و زنان بختیاری، با تغییر نوع پوشش در هر مرحله از زندگی، گامی نو در مسیر اجتماع‌پذیری بر می‌دارند.

سرپوش‌های زنان بختیاری

پوشش زنان بختیاری شامل سرپوش، تن‌پوش و پای‌پوش است که هر یک ویژگی‌های خاص خود را دارند و نماد هویت فرهنگی این قوم محسوب می‌شوند. سرپوش‌ها جزء مهم‌ترین بخش پوشاک به شمار می‌روند؛ چراکه علاوه‌بر پوشاندن سر، برای نشان دادن خصوصیات قومی و نژادی از آن استفاده می‌شود.

لچک

لَچَک شباهت زیادی با دیهیم دارد که در دوران باستان به‌عنوان نمادی از افتخار و مقام بر سر می‌گذاشتند. لچک زنان بختیاری جزء مهم‌ترین پوشاک زنان این منطقه است؛ چرا که بیشترین تزیینات را از آن خود کرده است. سرپوش زنان بختیاری از دو تکه پارچۀ مستطیل‌شکل و رنگارنگ با جنس‌های گوناگون تشکیل شده است که برای پوشاندن سر و موها استفاده می‌شود. قسمت جلوی این سرپوش از جنس مخمل و به شکل نیم‌دایره است؛ جنس پارچۀ دیگر نازک‌تر بوده و به کلاهک متصل می‌شود. لچک‌ها دارای انواع مختلفی هستند که شامل لچک منجوق‌دوزی، لچک الماس‌نما و لچک ریالی می‌شود. در دو سر لچک بندهایی قرار دارد که زنان آن را در زیر چانه گره می‌زنند.

مینا

مَینا، پارچه‌ای مستطیل‌شکل از جنس تور حریر است که در رنگ‌های متنوع تهیه می‌شود. بلندی آن به گونه‌ای است که شانه‌ها، آرنج، سینه و کمر زنان بختیاری را می‌پوشاند؛ ویژگی‌ای که فراتر از جنبه ظاهری، نشان از توجه به عفاف و پوشیدگی در سنت پوشاک این قوم دارد.

پارچه‌های مورد استفاده برای دوخت مینا شامل کیش و کزینه هستند؛ کیش پارچه‌ای ابریشمی و رنگارنگ است، در حالی که کزینه نوعی حریر ارزان و تیره‌رنگ است که زنان آن را در موقعیت‌های روزمره و استفاده‌های عادی به کار می‌برند.

در فرهنگ بختیاری، پوشیدن لچک و مینا پس از ازدواج نمادی از ورود زن به مرحله‌ای مقدس و پذیرش نقش‌هایی چون مادری، خانه‌داری و همراهی با همسر است. در این مرحله، حرمت و شرافت همسرداری بخشی از قدسیت زندگی زناشویی اوست.

زنان زرتشتی نیز از روسری شبیه مینا بختیاری استفاده می‌کنند که در فرهنگ آنان به «مَکنا» شهرت دارد. با وجود تغییرات فرهنگی که باعث کاهش اهمیت برخی از سنت‌های پوششی شده، مینا به‌عنوان نمادی از پوشش اصیل و سنتی، نقش مهمی در حفظ هویت فرهنگی و ارزش‌های تاریخی زنان بختیاری ایفا کرده است.

کلوی

کُلَوِی روسری بلند و سیاه عزاداری است که زنان بختیاری برای شرکت در مراسم عزا به شیوه‌ای خاص تا بالای پیشانی می‌آورند و سپس از پشت سر گره می‌زنند.

شده

شَده از روسری‌های چهارگوش و به‌رنگ مشکی زنان بختیاری است که اطراف آن با خطوط سبز و آبی و قرمز تزیین شده است. این روسری از جنس ابریشم بوده و مخصوص زنان میانسال است.

پیشای‌بند

پیشای‌بند نوعی دستمال مزین به گوی‌های تزیینی که روی پیشانی بسته می‌شود و در پشت سر گره می‌خورد، در میان مردم بختیاری به «کیش‌لاکیش» معروف است. گوی‌های آویزان از آن، جلوه‌ای دلنشین به پوشش زنان می‌بخشند. طراحی این پیشانی‌بند، در عین هماهنگی با روحیه لطیف زنانه، جنبه‌ای پوشاننده نیز دارد که با زیبایی آمیخته شده است.

ترکی‌بند

تُرکِی‌بند نوعی روسری است که روی مینا بسته می‌شود تا پیشانی را بپوشاند.

کلوت

کَلوت زنان بختیاری هنگام کار یا حضور در مراسم‌های عزاداری، بر روی مینا دستمالی چهارگوش و تیره‌رنگ به نام کلوت می‌بندند. روش بستن کلوت به این صورت است که ابتدا دو گوشه آن را تا کرده تا به شکل نوار پهن درآید، سپس نوار پهن را بر روی پیشانی می‌بندند و دو گوشه آن را از پشت سر گره می‌زنند.

تن‌پوش‌های زنان بختیاری

پیراهن

زنان بختیاری پیراهن آستین‌دار بلندی به‌نام «جُوه» به تن می‌کنند. دور تا دور این پیراهن مزین به شش نوار عمودی است که در کنار هر یک از این نوارها چاک‌هایی به‌منظور گشادی پیراهن تعبیه شده است. در قسمت جلوی پیراهن زنان نیز شکافی از یقه تا نزدیکی سینه طراحی شده تا امکان شیر دادن به کودک را فراهم کند. پیراهن دختران جوان بختیاری الوان و مزین به گل و بوته است که گاهی زنان محلی پایین آن را با پولک، زر یا سکه تزیین می‌کنند. آستین این پیراهن نیز راسته و بلند بوده که سر آستین آن با کش یا مچی جمع می‌شود.

نوع دیگر پیراهن زنان بختیاری از دو عدد پارچۀ مربع‌شکل تشکیل شده که سرشانه‌ها و پهلوهای آن دوخته شده‌اند. زنان روی این پیراهن جلیقه یا کَلجا نوعی کت کوتاه و جلوباز با آستین‌های بلند) به‌همراه دامن چین‌دار بلند می‌پوشند. رنگ در لباس دختران بختیاری از تنوع و اهمیت بالایی برخوردار است و تنها رنگی که در پیراهن دختران ثابت بوده رنگ قرمز است؛ چراکه این رنگ از گل‌های کوه‌های زاگرس الهام گرفته شده است.

شال

زنان بختیاری هنگام عروس شدن، شال یا کمربندی از جنس چلوار را، به دور کمر می‌بندند؛ شالی که به دست یکی از مردان خانواده همچون پدر، برادر، عمو یا دایی بسته می‌شود. این رسم دیرینه، نمادی است از پیوندی عمیق و پایدار که تنها مرگ می‌تواند آن را بگسلد. در نگاه مردم این دیار، شال عروس نشانه‌ای از تعهد و وفاداری است.

تومبون

تومبون زنان بختیاری دامن چین‌دار و بلندی است که روی پیراهن پوشیده می‌شود. قسمت بالای این دامن لیفه‌ای است که با عبور دادن بند از داخل آن، در قسمت کمر جمع شده و دامن را چین‌دار می‌کند. اغلب پارچه‌هایی که برای دوخت تومبون استفاده می‌شود؛ کودری، چیت و پارچه‌های پنبه‌ای است. رنگ این دامن آبی، سبز یا قرمز و طرح پارچۀ آن به‌صورت ساده یا گل‌دار انتخاب می‌شود. زنان بختیاری در زیر تومبون از زیرشلواری که تا مچ پا را می‌پوشاند، استفاده می‌کنند.

پاکش

از شلوارهای زنان بختیاری که بدون فاق است و از زانو به بالا تنها بخش بیرونی ران را می‌پوشانده است. این طراحی به‌دلیل سبک زندگی کوچ‌نشینی و سوارکاری رواج داشته است. پارچۀ این شلوار از مخملی گران‌بها تهیه می‌شده است.

قری

نوعی شلوار گشاد که روی پاکش پوشیده می‌شود و به قِری یا شبان معروف است. برای تهیۀ این نوع شلوار به ۶ تا ۱۲ متر پارچه با عرض یک متر نیاز است. گاهی نیز زنان به‌هنگام دوخت، شلوار را بیشتر در نظر می‌گیرند تا چین و موجش زیادتر شود و نشست و برخاست در آن راحت‌تر باشد.

اغلب از کودری برای دوخت این شلوار استفاده می‌شود. کمر شلوار لیفه‌ای است و با رد کردن بند داخل آن، روی کمر محکم می‌شود. این نوع شلوار نه تنها نماد پوشیدگی و نشانه‌ای از وقار و عفت است؛ بلکه تفاوت این گروه از زنان با دیگر طبقات اجتماعی را نیز نشان می‌دهد.

پای‌پوش‌های زنان بختیاری

در فرهنگ بختیاری، کفش زنان نقش مهمی در نمایش غرور، شأن و جایگاه اجتماعی آن‌ها داشته است. کفش زنان بختیاری شامل ارسی، گورابی، گیوه و ساغری است. به‌دلیل این‌که اکثر مردم بختیاری زندگی کوچ‌نشینی دارند و در سیاه‌چادر زندگی می‌کنند، در داخل چادر اغلب پابرهنه بوده و فقط به‌هنگام بیرون رفتن از کفش استفاده می‌کنند.

رنگ در لباس زنان بختیاری

رنگ لباس و نوع پوشش آن‌ها در هر دوره بازتابی از مسئولیت‌ها و انتظاراتی است که در آن مقطع با آن روبرو هستند و این تنوع و معنابخشی به رنگ‌ها، فرهنگ پوشش بختیاری را از سایر اقوام ایرانی متمایز می‌سازد. لباس زنان بختیاری متناسب با فصل‌های سال از رنگ‌های متنوعی برخوردار است. تنوع رنگ لباس‌ها سبب شده تا زندگی سخت کوچ‌نشینی آن‌ها به زنان حس آرامش و امنیت دهد.

انتخاب رنگ در پوشش زنان بختیاری نماد قومیت، شخصیت، شرایط اقلیمی، عقیدتی و متناسب با سنت‌های آیینی است. دختران بختیاری لباس خود را با توجه به سردی و گرمی طبیعت انتخاب می‌کنند؛ در فصل سرما از رنگ‌های گرمی چون قرمز و نارنجی و در فصل گرما از رنگ‌های سردی چون سبز و آبی به تن می‌کنند.

نقش‌آفرینی زنان بختیاری در خلق لباس‌های محلی

از گذشته‌های دور، زنان بختیاری مسئولیت طراحی و دوخت پوشاک محلی را بر عهده داشتند. آنان پارچه‌ها را خود فراهم می‌کردند، برش می‌زدند و در خانه به دوخت لباس‌هایی با رنگ‌ها و طرح‌های متنوع می‌پرداختند.

امروزه نیز زنان بختیاری با تولید لباس‌های سنتی، تأثیر قابل توجهی در ایجاد فرصت‌های شغلی و رونق فعالیت‌های اقتصادی محلی دارند. به‌ویژه تولید لباس‌های سنتی بختیاری که یکی از حرفه‌های اصلی این جامعه به‌ شمار می‌رود، به ترویج و توسعۀ گردشگری و حفظ فرهنگ و تاریخ این منطقه یاری می‌رساند:

زنان بختیاری و توسعه گردشگری: تولید پوشاک سنتی بختیاری، به‌عنوان یکی از مشاغل اصلی زنان این قوم، در توسعه گردشگری و اقتصاد محلی تأثیر زیادی دارد. این فعالیت‌ها با حفظ هویت فرهنگی و جذب گردشگران، به افزایش درآمد، اشتغال‌زایی و تنوع بازارهای محلی کمک می‌کند و در نتیجه، رونق اقتصادی و فرهنگی منطقه را تقویت می‌کند.

کارآفرینی زنان بختیاری و تأثیر آن بر معیشت: زنان قوم بختیاری با توانمندی‌های خود می‌توانند فرصت‌های شغلی متعددی را در منطقه ایجاد کنند. این فرصت‌ها نه تنها به رشد و توسعۀ اقتصاد محلی کمک می‌کند، بلکه به‌عنوان ابزاری مؤثر در جذب گردشگران به منطقه نیز عمل می‌کند. با تمرکز بر کارآفرینی و ترویج فرهنگ و هنر محلی، زنان بختیاری می‌توانند نقش‌های کلیدی‌تری در رونق گردشگری و بهبود معیشت جوامع محلی ایفا کنند. این فرآیند همچنین به حفظ و معرفی فرهنگ و سنت‌های غنی این قوم کمک می‌کند.

منابع

• اسدی فارسانی، مجید، «نظام ساختاری پوشاک در جامعۀ عشایری ایران، مورد مطالعه: (ایل بختیاری)»، پایان‌نامۀ دورۀ دکتری، تهران، دانشکدۀ پردیس دانشگاه بین‌المللی فارابی، 1398ش.
• «پوشاک زنان بختیاری»، وب‌سایت مؤسسۀ آموزش و تحقیقات جهانگردی طبیعت، تاریخ بازدید: 5 اردیبهشت 1404ش.
• خسروی، سهیلا و داوری، روشنک، «نقش زنان بختیاری در توسعۀ گردشگری و اقتصاد محلی با تأکید بر کارآفرینی اجتماعی و تولید پوشاک سنتی در الگو وارۀ پایدار»، فصلنامۀ زن در فرهنگ و هنر، 1403ش.
• داودی حموله، سریا، دانشنامۀ قوم بختیاری، اهواز، معتبر، 1393ش.
• صادقیان، سیما، «لباس محلی بختیاری»، وب‌سایت مانا هنر ایرانیان، تاریخ درج مطلب: 28 اسفند 1392ش.
• ظاهری عبدوند، ابراهیم و کریمی نورالدین‌وند، روح‌الله، «بررسی بازتاب منزلت اجتماعی زنان بختیاری از طریق پوشاک در اشعار محلی»، فصلنامۀ ادبیات و زبان‌های محلی ایران زمین، 1399ش.
• نصیری، ولی‌الله، «بررسی مردم‌شناختی پوشاک زنان و دختران در قوم بختیاری»، مطالعات میان فرهنگی، 1401ش.
• یاسینی، سیده راضیه، «مطالعۀ فرهنگی و جامعه‌شناختی پوشاک سنتی زنان کنارۀ دریای جنوب (بوشهر، هرمزگان و خوزستان»، زن در فرهنگ و هنر، 1396ش.