کنترل فضای مجازی

کنترل فضای مجازی؛ قانونمندی و نظارت بر فضای مجازی.

فضای مجازی امکانات زیادی مانند ارتباط سریع، دسترسی به اطلاعات و فرصت‌های آموزشی و شغلی ایجاد کرده است که می‌تواند به توسعه فردی و اجتماعی کمک کند؛ اما این فضا همچنین آسیب‌های جدی نظیر تهدید هویت‌های ملی و فرهنگی، ترویج خشونت و ناهنجاری‌های اجتماعی، آسیب به روابط خانوادگی و افزایش مشکلات روانی مانند اضطراب و افسردگی دارد. علاوه بر این، سوءاستفاده از اطلاعات شخصی و نقض حریم خصوصی از دیگر معایب آن به شمار می‌رود که نیازمند نظارت مسئولانه است.

اهمیت فضای مجازی

فضای مجازی نقشی کلیدی در شکل‌دهی به اذهان عمومی و امنیت روانی جامعه دارد. در جوامعی با امنیت روانی بالا، تصمیمات و رفتارها منطقی‌تر است؛ اما در صورت نبود نظارت بر فضای مجازی، این بستر می‌تواند محلی برای نشر شایعات و تهدید امنیت روانی و گسترش بی‌بندوباری در جامعه شود. انتشار سریع شایعات در فضای مجازی اضطراب عمومی ایجاد کرده و اثرات منفی طولانی‌مدتی بر جامعه می‌گذارد که رفع آن به زمان و تلاش زیادی نیاز دارد.

مزایای فضای مجازی

اطلاع‌رسانی و تسهیل ارتباطات

اینترنت به‌عنوان ابزاری مؤثر در اطلاع‌رسانی، با کمترین هزینه، بهترین شیوه‌ها را فراهم می‌آورد. این ابزار در صرفه‌جویی در هزینه و زمان، توسعه تجارت برخط، نزدیک‌تر کردن افراد به یکدیگر و برقراری ارتباطات صوتی و تصویری به‌شکلی آسان، نقش مهمی ایفا می‌کند.

دسترسی آسان به منابع اطلاعاتی

فضای مجازی امکان دسترسی آسان و کم‌هزینه افراد به منابع مختلف اطلاعاتی، از جمله دانش عمومی و تخصصی در رشته‌های مختلف، را فراهم کرده است.

آزادی افکار و اطلاعات

فضای مجازی با فراهم کردن امکان برقراری ارتباط فرازمانی و فرامکانی، آزادی افراد را در تبادل اطلاعات و افکار تسهیل کرده است.

توانمندسازی و خلاقیت

ارائه اطلاعات گسترده در اینترنت و دسته‌بندی موضوعی و تخصصی آن‌ها، فضای مجازی را به یک دانشگاه بی‌مرز تبدیل کرده است که به توانمندسازی و پرورش خلاقیت افراد کمک می‌کند.

سرگرمی‌های متنوع

فضای مجازی این امکان را فراهم کرده است که کاربران صرف‌‌نظر از محدودیت‌های مالی به سرگرمی‌های متنوع دسترسی داشته باشند.

دسترسی به محصولات و بازارهای جهانی

دسترسی آسان مصرف‌کنندگان به محصولات متنوع در فضای مجازی موجب می‌شود کاربران بدون نیاز به سفر یا بازدید حضوری از فروشگاه‌ها، اقلام موردنظر را خریداری کنند و مشتریان و فروشندگان به بازارهای جهانی دسترسی پیدا کنند.

ایجاد مشاغل نوآورانه

فضای مجازی فرصتی برای ایجاد مشاغل نوآورانه فراهم کرده است که جویندگان شغل می‌توانند بدون محدودیت‌های سرمایه‌ای و مکانی و با انعطاف‌پذیری، به‌راحتی به آن‌ها دست یابند.

آسیب‌های فضای مجازی

تهدید هویت‌های ملی

فضای مجازی به‌عنوان بخشی از پروژه دهکده جهانی، با گسترش و سلطه باورهای غربی تلاش دارد تا فرهنگ غرب را تحمیل کند. این امر می‌تواند به از بین بردن هویت‌های مستقل و حذف‌اندیشه‌ها، عقاید و باورهای مختلف ملت‌ها منجر شود.

قبح‌شکنی نسبت به ناهنجاری‌ها

کاربران فضای مجازی به‌دلیل ماهیت شبه‌تعاملی این فضا، در فعالیت‌های مختلف اینترنتی مشارکت می‌کنند. برخی رفتارهایی که با هنجارهای اجتماعی و دینی در تضاد است، مانند شراب‌خواری، قماربازی و سرقت، به‌طور مکرر در این فضا مشاهده می‌شود. عادی شدن این رفتارها در فضای مجازی ممکن است باعث ارتکاب مشابه آن‌ها در دنیای واقعی شود.

افزایش پرخاشگری

تحقیقات بیانگر این است که بازی‌های رایانه‌ای و فیلم‌های خشن و محتوای غیراخلاقی آنها در ایجاد و افزایش روحیۀ پرخاشگری در کودکان و نوجوانان مؤثر است.

تمایل به انزوا

تمایل به انزوا و گوشه‌نشینی؛ فضای مجازی عمدتاً با هدف سرگرم کردن مخاطبان طراحی شده است. تحقیقات نشان می‌دهد که استفاده مفرط از اینترنت می‌تواند منجر به کاهش تعاملات اجتماعی و در نهایت انزوا شود.

کاهش اعتمادبه‌نفس

کاهش اعتماد به نفس؛ بسیاری از کاربران فضای مجازی قادر به رقابت در محیط ناسالم اینترنتی نیستند و به‌دلیل احساس کمبود در خود و زندگی‌شان، دچار مشکلات روحی و روانی مانند کاهش اعتماد به نفس می‌شوند. بر اساس یک مطالعه، ۴۲ درصد از کاربران شبکه اجتماعی پینترست به‌دلیل ناتوانی در رقابت با دیگر کاربران، دچار اضطراب می‌شوند. همچنین، بسیاری از کاربران معتقدند که شبکه اجتماعی فیس‌بوک تاثیر منفی بر وضعیت روحی و افزایش استرس آن‌ها دارد.

آسیب‌های جسمی و روانی

کارشناسان معتقدند که استفاده بیش از حد از اینترنت می‌تواند منجر به انزوا، افسردگی، اضطراب، اختلالات اسکلتی و عضلانی، مشکلات خواب و توقف در رشد مغز و یادگیری شود.

نقض حریم شخصی

فضای مجازی با ویژگی‌های خاصی همچون گمنامی کاربران، بستری برای ارتکاب جرایمی مانند نشر اکاذیب، توهین و افترا، شنود غیرمجاز، نقض حریم شخصی و افشای اسرار خصوصی فراهم کرده است. در این فضا، فرهنگ اشتراک اطلاعات به‌گونه‌ای ترویج یافته که به‌طور آشکار اصل حفظ حریم شخصی را نقض می‌کند. گمنامی کاربران نه‌تنها باعث از بین رفتن مسئولیت‌پذیری در ارتکاب این اعمال می‌شود؛ بلکه موجب اختلال در امنیت فردی و آزار آنلاین نیز می‌شود.

اعتیاد مجازی

افراط در استفاده از فضای مجازی و ترجیح فعالیت‌های آنلاین به تعاملات واقعی می‌تواند به تضعیف روابط اجتماعی و ارتباطات خانوادگی منجر شود. این وضعیت مشابه با اعتیاد به مواد مخدر است و در نهایت می‌تواند به بروز رفتارهایی منجر شود که فرد به‌طور مداوم به فضای مجازی وابسته می‌شود.

عدم کنترل کامل محتوا

عدم وجود مرزهای جغرافیایی باعث انتشار غیرقابل کنترل محتوای مضر یا نادرست می‌شود که می‌تواند پیامدهای جدی برای امنیت عمومی و رفاه اجتماعی به همراه داشته باشد.

سرقت اطلاعات هویتی کاربران

فضای مجازی بستری برای سرقت اطلاعات هویتی و مالی کاربران، مانند شماره‌های شناسایی و ایمیل‌ها، توسط سودجویان فراهم کرده است.

خرافه‌گرایی

ترویج خرافات در فضای مجازی، مانند فال‌گیری و رمالی، به‌دلیل ناشناس بودن کاربران و دسترسی آسان به مخاطبان، باعث گسترش خرافه‌پرستی و باورهای نادرست در میان افراد می‌شود.

روسپیگری

سوداگران فضای مجازی با استفاده از جاذبه‌های کاذب، نوجوانان و جوانان را به سمت فعالیت‌های غیراخلاقی مانند مدلینگ، تن‌فروشی و همجنس‌گرایی سوق می‌دهند. این فعالیت‌ها از طریق تبلیغات فریبنده و جذب مشتری در فضای آنلاین گسترش می‌یابند.

تضعیف باورهای دینی

حجم بالای اطلاعات و عدم نظارت کافی در فضای مجازی، فرصت مناسبی برای گسترش عقاید ضددینی و شبهه‌ناک فراهم کرده است. این وضعیت می‌تواند برای نوجوانان و جوانان که ممکن است به‌طور کامل از اعتبار اطلاعات آگاهی نداشته باشند، منجر به تضعیف و تزلزل در باورهای دینی آن‌ها شود.

تضعیف زیست عفیفانه

انتشار محتوای نامناسب و تحریک‌آمیز در فضای مجازی، موجب کاهش حیا و عفاف می‌شود. این روند به تدریج رفتارهای غیرمعمول را عادی کرده و تأثیرات منفی بر هنجارهای اجتماعی و فرهنگی می‌گذارد.

تسهیل ارتباط با جنس مخالف

فضای مجازی با تسهیل تبادل اطلاعات و محتواهای شخصی بین کاربران، به‌ویژه دختران و پسران، امکان ارتباطات ناصحیح و خطراتی همچون نقض حریم خصوصی و سوءاستفاده‌های فردی را فراهم می‌کند.

تماشای محتوای پورنوگرافی

دسترسی آسان به محتوای پورنوگرافی در فضای مجازی، برای تمام گروه‌های سنی، می‌تواند منجر به تضعیف ارزش‌های اخلاقی، بروز اختلالات روانی، کاهش اعتماد به نفس و آسیب به روابط اجتماعی و خانوادگی شود.

ترویج پنهان‌کاری و دورغ‌گویی

فضای مجازی با انتشار اخبار جعلی و ساختگی توسط افراد مغرض، به عادی‌سازی دروغ‌گویی و شایعه‌پراکنی منجر شده و باعث تشویق دیگر کاربران به انتشار اطلاعات نادرست می‌شود.

افزایش خشونت

افزایش استفاده از فضای مجازی، به‌ویژه بازی‌های آنلاین، می‌تواند موجب بروز خشونت و پرخاشگری در کاربران شود. این بازی‌ها اغلب حاوی محتوای خشن هستند که ممکن است رفتارهای تهاجمی را در دنیای واقعی تقویت کند.

پیامدهای فضای مجازی بر روابط زوجین

خیانت و تضعیف حریم خانواده

برقراری دوستی با جنس مخالف در فضای مجازی می‌تواند موجب کاهش توجه به اصول اخلاقی و مرزهای حریم خانوادگی شود. این روابط گاه به تضعیف وفاداری در روابط بین فردی و خانوادگی منجر می‌شوند و ممکن است به خیانت‌های عاطفی یا حتی جنسی ختم شوند.

نارضایتی از شریک زندگی

دسترسی آسان به محتوای جذاب و ایدئال در فضای مجازی می‌تواند به مقایسه مداوم فرد با دیگران منجر شود. این مقایسه‌ها معمولاً موجب کاهش اعتمادبه‌نفس و احساس نارضایتی از وضعیت کنونی می‌شوند. چنین رفتارهایی ممکن است باعث ایجاد شکاف در روابط زناشویی، کاهش رضایت از شریک زندگی و در نهایت سردی در تعاملات عاطفی و زناشویی شود.

کاهش توجه به نیازهای عاطفی

حضور بیش‌ازحد زوجین در فضای مجازی موجب کاهش توجه به نیازهای عاطفی و روانی طرف مقابل و نارضایتی و تنش‌های بیشتر می‌شود.

کاهش صمیمیت و رضایت زناشویی

وقت گذرانی زیاد در فضای مجازی به کاهش صمیمیت، رضایت جنسی و روابط عاطفی بین زوجین منجر می‌شود.

طلاق عاطفی

افزایش زمان سپری‌شده در فضای مجازی می‌تواند باعث کاهش تعاملات و ارتباطات کلامی بین زوجین و در نتیجه منجر به طلاق عاطفی شود.

ایجاد انتظارات نادرست

فضای مجازی با ارائه تصاویری غیرواقعی و ایدئال‌گرایانه از روابط، انتظارات نادرستی ایجاد می‌کند که باعث مقایسه روابط واقعی با این تصاویر و در پی آن، سوءتفاهم در روابط زناشویی می‌شود.

تغییر سبک زندگی و فشار روانی

مشاهده سبک‌های زندگی تجملاتی در فضای مجازی موجب خواسته‌های غیرواقعی و فشار اقتصادی در خانواده‌ها می‌شود.

کاهش ارتباطات کلامی

فضای مجازی، به‌ویژه چت‌های غیرعاطفی، قادر به جایگزینی ارتباطات کلامی و صمیمانه نبوده و باعث کاهش فرصت‌های برقراری ارتباط نزدیک و عمیق می‌شود.

حس خودکم بینی

مقایسه با زندگی‌های ایدئال در فضای مجازی می‌تواند حس خودکم‌بینی و عدم رضایت از خود را در فرد ایجاد کند و بر روابط زناشویی تاثیر منفی بگذارد.

بی‌توجهی به حریم خصوصی خانوادگی

اشتراک‌گذاری مسائل زناشویی و احساسی در شبکه‌های اجتماعی می‌تواند موجب نقض حریم خصوصی خانوادگی و آسیب به روابط زناشویی شود.

ضرورت قانون‌مندی فضای مجازی و چالش‌های فیلترینگ

برخی کارشناسان بر این باورند که فیلترینگ، به‌عنوان یکی از تدابیر برای کنترل فضای مجازی، نه تنها نتوانسته است از رهاشدگی آن بکاهد، بلکه موجب ایجاد چالش‌هایی مانند فروش غیرقانونی فیلترشکن و سهولت دسترسی نوجوانان به بخش‌های مضر اینترنت شده است. این افراد معتقدند با افزایش دسترسی مردم به اینترنت ماهواره‌ای، فیلترینگ، قابلیت خود را از دست می‌دهد. اینترنت ماهواره‌ای، به‌دلیل غلبه بر موانع جغرافیایی و محلی، موجب دسترسی آسان کاربران به محتوای فیلترشده می‌شود.

این کارشناسان براین باورند که در صورتی که فضای مجازی قانون‌مند شود و فیلترینگ این فضا، به‌شرط مسئولیت‌پذیری و رعایت اصول حکمرانی فضای مجازی رفع شود، اینترنت بستری مناسب برای کسب آگاهی، درآمد، تفریح و سرگرمی می‌شود.

نقش خانواده در مدیریت فضای مجازی

کارشناسان معتقدند که آموزش نحوۀ استفادۀ صحیح از تلفن همراه و هشدار دادن در مورد پیامدهای منفی آن توسط والدین در پیشگیری از آسیب‌های منفی فضای مجازی نقش دارد. توصیۀ والدین به فرزندان مبنی بر صحبت نکردن با غریبه‌ها در فضای مجازی در حفظ آرامش خانواده و حفظ دستگاه از ویروس و بدافزار اهمیت دارد.

نظارت بر نوع بازی‌های رایانه‌ای و توجه به ردۀ سنی، درنظر گرفتن محدودیت‌های زمانی و مکانی برای فعالیت در فضای مجازی و حضور در کنار فرزندان و نظارت بر آنها در کاهش آسیب‌های اینترنت مؤثر است. از تهدیدات اینترنت می‌توان به عضویت در گروه و کانال‌های مختلف، استفاده از فیلترشکن و بازدید از وب‌سایت‌های نامناسب اشاره کرد.

استفاده از ابزارهای کنترلی برای نظارت بر فرزندان، تعیین وب‌سایت‌های مناسب، دریافت برنامه‌ها و نرم‌افزارهای مورد نیاز از کانال‌ها و گروه‌های شبکه‌های اجتماعی، نظارت بر استفاده نکردن فرزندان از برنامه‌های خارجی و فیلترشده در افزایش امنیت سایبری خانواده مؤثر است.

کنترل فضای مجازی در جهان

کنترل فضای مجازی در کشورهای مختلف به‌منظور حفاظت از امنیت اجتماعی، مقابله با انتشار اطلاعات غلط و حفظ حقوق کاربران در حال گسترش است:

کنترل فضای مجازی در آمریکا

آمریکا با تصویب بیش از دویست قانون برای نظارت و کنترل فضای مجازی، اقدامات سختگیرانه‌ای برای محافظت از حقوق کاربران، به ویژه کودکان، انجام داده است. قوانینی مانند قانون نجابت ارتباطات و قانون کوپا محتوای مستهجن را محدود و اطلاعات شخصی کودکان را حفاظت می‌کنند. همچنین پس از حوادث ۱۱ سپتامبر، قانون میهن‌پرستی و قوانین شنود برای نظارت بر ارتباطات اینترنتی تصویب شدند. این نظارت‌ها نگرانی‌هایی درباره نقض حریم خصوصی و آزادی بیان ایجاد کرده‌اند، به‌ویژه زمانی که دولت آمریکا حق مسدودسازی وب‌سایت‌ها و حساب‌ها را دارد.

کنترل فضای مجازی در فرانسه

پس از بحران‌های اجتماعی در فرانسه، رئیس‌جمهور مکرون از پلتفرم‌های بزرگ خواست تا در جهت جلوگیری از گسترش خشونت و آشوب، همکاری کنند و محتوای مضر را حذف نمایند.در این کشور، بسترهای بزرگ مانند اسنپ‌چت و تیک‌تاک برای آرام کردن خشونت به همکاری پیوسته با دولت می‌پردازند و شرکت‌های سازندۀ بسترها، ملزم هستند که هویت افرادی را که در این فضا به ترویج خشونت و بی‌نظمی می‌پردازند را افشا کنند و وزارت کشور مجاز است که آن دسته از سرویس‌های اینترنتی را که احتمال می‌دهد به امنیت ملی آسیب می‌زنند را مسدود کند.

کنترل فضای مجازی در انگلستان

در سال ۲۰۲۰م، انگلیس طرحی برای نظارت بر محتوای اینترنت معرفی کرد که به دولت اجازه می‌دهد شرکت‌های فناوری مانند فیس‌بوک و یوتیوب را به کنترل بیشتر محتوای دیجیتال ملزم کند. سازمان آفکام مسئول نظارت بر این محتوا است و برای شرکت‌هایی که قوانین را رعایت نمی‌کنند، مجازات‌هایی در نظر گرفته شده است.بر اساس قانون انگلیس، شرکت‌هایی که برای مقابله با محتوای مضر، غیرقانونی و سوءاستفاده از کودکان اقدام کافی انجام نداده‌اند جریمه می‌شوند.

کنترل فضای مجازی در آلمان

آلمان در سال ۲۰۱۷م، قانون NetzDG را تصویب کرد که شرکت‌ها را موظف می‌کند تا محتوای غیرقانونی را در ۲۴ ساعت حذف کنند، در غیر این صورت جریمه‌های سنگینی برای آنها در نظر گرفته می‌شود. در این کشور، محتوای مجرمانه در شبکه‌های اینترنتی رسیدگی می‌شود و شرکت‌ها موظف هستند که به شکایت‌های کاربران در مورد محتوای غیرقانونی اینترنت رسیدگی کنند.

کنترل فضای مجازی در چین

چین با دیوار آتش بزرگ و قوانینی مانند قانون امنیت فضای مجازی و حفاظت از اطلاعات شخصی، نظارت دقیقی بر فضای آنلاین و فعالیت‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی دارد. این نظارت با هدف امنیت ملی و منافع عمومی است. دولت چین، امنیت فضای مجازی را در گرو برقراری امنیت ملی می‌داند و با ایجاد دیوار آتش بزرگ یا دیوار مجازی اقدام به بومی‌سازی اینترنت کرده است و سازمانی جامع برای نظارت بر فضای مجازی ایجاد کرده است.

کنترل فضای مجازی در ایران

مدیریت بومی فضای مجازی و اعمال حاکمیت در فضای سایبری ایران از اواخر دهه ۸۰ آغاز شد و به ویژه از اوایل سال ۱۳۸۵ش، طرح طراحی و پیاده‌سازی شبکه ملی اطلاعات مطرح شد. هدف اصلی این طرح کاهش وابستگی به اینترنت جهانی و ایجاد زیرساخت‌های داخلی بود. با این حال، باوجود تلاش‌های انجام‌شده، هنوز مدیریت بومی فضای مجازی از طریق شبکه ملی اطلاعات به‌طور کامل محقق نشده است. این وضعیت باعث بروز چالش‌های مختلف فرهنگی، اجتماعی و سیاسی برای جمهوری اسلامی ایران شده است.

تاکنون توجه عمده به بعد زیرساختی و سرویس‌های شبکه ملی اطلاعات معطوف بوده، در حالی که بخش محتوا نادیده گرفته شده است. کارشناسان معتقدند این رویکرد به‌تنهایی نمی‌تواند حاکمیت سایبری جمهوری اسلامی ایران و مدیریت بومی فضای مجازی را به‌طور کامل تامین کند.

در ایران، نبود قوانین مصوب و مدون برای مفاهیم حقوقی مانند حریم شخصی و محدودۀ آن در اینترنت و تعریف نشدن جرائم فضای مجازی و مصادیق آن باعث شده است که مجازات متناسب با جرم تعیین نشود. از طرفی، مشخص نبودن نهاد متولی قانون‌گذاری و نظارت بر فضای مجازی از بین نهادهای گوناگون مربوط به آن، موجب ایجاد تعارض بین نظارت و حریم خصوصی کاربران شده است.

فرهنگ‌سازی استفاده از فضای مجازی

کارشناسان بر این باورند که برگزاری کارگاه‌های آموزشی در مدارس و مراکز عمومی برای ارتقای سواد رسانه‌ای و آگاهی از نحوه استفاده صحیح از اینترنت و محافظت در برابر آسیب‌های فضای مجازی مؤثر است.

والدین باید آموزش‌های لازم در حوزۀ فضای مجازی را کسب کنند و به‌عنوان الگو در استفاده از این فضا عمل کنند. همچنین، آگاهی از تهدیدهای فضای مجازی و نصب نرم‌افزارهای کنترلی برای نظارت بر ابزار دیجیتالی فرزندان ضروری است.

اعمال محدودیت در ساعات استفاده از بازی‌های رایانه‌ای و فعال‌سازی موتور جست‌وجوی ایمن برای جلوگیری از نمایش مطالب غیراخلاقی از جمله اقداماتی هستند که به کاهش آسیب‌های فضای مجازی کمک می‌کنند. همچنین توجه به نماد رده‌بندی سنی بازی‌ها و تهیه بازی‌های مورد تأیید بنیاد ملی برای حفاظت از فرزندان اهمیت دارد.

منابع

• آزادی، افشین و دیگران، «مقالۀ پژوهشی: جمهوری اسلامی ایران و فضای مجازی؛ راهکارهایی برای حل چالش‌ها»، مطالعات دفاع مقدس، شمارۀ 3، پاییز 1399ش.
• «آسیب‌های فضای مجازی»، وب‌سایت انجمن خانواده و اینترنت، تاریخ بازدید: 19 دی 1403ش.
• «بررسی مزایا و معایب فضای مجازی و اینترنت: مروری جامع»، وب‌سایت ایوسی، تاریخ بازدید: 15 آبان 1403ش.
• «راهکارهای مقابله با آسیب‌های فضای مجازی به کودکان»، وب‌سایت ایوسی، تاریخ بازدید: 15 آبان 1403ش.
• زمانی، عباس، تقی‌پور، فائزه، «شناسایی آسیب‌های اخلاقی و خانوادگی استفاده از شبکه‌های اجتماعی مجازی در میان فرزندان پسر شهر اصفهان»، فصلنامۀ علمی- ترویجی در حوزۀ اخلاق، شمارۀ 28، زمستان 1396ش.
• «زوجین مراقب فضای مجازی باشند!»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 23 خرداد 1403ش.
• علی‌مرادی، مصطفی، «نظارت بر فضای مجازی و حریم خصوصی کاربران»، ره‌آورد نور، شمارۀ هشتاد، پاییز 1401ش.
• غلامی، علی و پیرهادی، مسعود، «چالش‌های اعادۀ حیثیت در فضای مجازی»، دین و ارتباطات، شمارۀ دوم، پاییز و زمستان 1396ش.
• «فضای مجازی چگونه روابط زوج‌ها را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد؟»، وب‌سایت وزارت ورزش و جوانان، تاریخ درج مطلب: 5 فروردین 1403ش.
• «فضای مجازی، تهدید یا فرصت؟ |10 آسیب اخلاقی ولنگاری فضای مجازی/ عدم مدیریت فضای مجازی چه تبعاتی بر کودکان دارد؟»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 8 فروردین 1400ش.
• «فضای مجازی؛ هم تهدید و هم فرصت/ فیلترینگ به معنای حکمرانی است؟»، خبرگزاری دانشجو، تاریخ درج مطلب: 21 آبان 1403ش.
• محمدی خانقانی، محسن و رضایی، صفیه، «آسیب‌شناسی مدیریت فضای مجازی در جمهوری اسلامی ایران (با تاکید بر شبکه ملی اطلاعات)»، دوفصلنامۀ مطالعات اسلامی آسیب‌های اجتماعی، شمارۀ یک، بهار و تابستان 1398ش.
• «مدیریت فضای مجازی در دنیا چگونه است؟»، وب‌سایت کیهان، تاریخ درج مطلب: 18 مرداد 1402ش.
• میرفیضی، محمود، «آسیب‌ها و چالش‌های فضای مجازی چیست؟»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 31 مرداد 1398ش.
• نیکنام، معصومه، «والدین برای امنیت فرزندان در فضای مجازی چگونه رفتار کنند؟»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 18 آبان 1399ش.
• «وضعیت نظارت بر فضای مجازی در کشورهای جهان»، وب‌سایت فصلنامۀ ره‌آورد نور، تاریخ درج مطلب: 27 شهریور 1399ش.