لباس مردم ابیانه

لباس مردم ابیانه؛ تن‌پوش زنان و مردان در روستای ابیانه در استان اصفهان.
لباس‌های سنتی ابیانه، با قدمت تاریخی و طراحی خاص خود، نماد هویت و فرهنگ مردم این روستا هستند. این پوشش‌ها که از نسل‌های گذشته به ارث رسیده‌اند، در عین زیبایی، نمادی از هویت فرهنگی و اصالت مردم ابیانه هستند. چارقدهای رنگارنگ زنان، پیراهن‌های گشاد و شلوارهای مردانه ساده، اما با هویت خاص خود، همچنان در برابر تغییرات مدرن پابرجا مانده‌اند. این لباس‌ها نه‌فقط جلوه‌ای از هنر و طبیعت منطقه هستند، بلکه نمایانگر پیوند عمیق مردم با تاریخ و فرهنگ خود می‌باشند. ثبت ملی این پوشش‌ها و جشنواره‌های محلی، فرصتی برای زنده نگه‌داشتن این میراث بی‌بدیل و معرفی آن به دنیا است

تاریخچۀ لباس سنتی ابیانه

قدمت لباس‌های محلی ابیانه به دورۀ صفویه بازمی‌گردد؛ چنان‌که بانوان این روستا امروزه نیز لباس‌هایی بر تن می‌کنند که بسیار شبیه پوشش زنان در نگاره‌های دوران صفوی، به‌ویژه در نقوش کاخ‌های چهلستون و عالی‌قاپو اصفهان است.

لباس‌های رنگارنگ در ابیانه

در روستای ابیانه، زنان حتی در مراسم سوگواری نیز با لباس‌های محلی رنگارنگ حضور می‌یابند. مردان این روستا نیز در این مراسم‌ها، معمولاً شلوارهای گشاد با طرح‌های سیاه و سفید، همراه با جلیقه و کلاه پشمی به تن می‌کنند.

پایبندی ساکنان ابیانه به لباس سنتی

در این روستا، تمامی ساکنان به پوشاک سنتی خود پایبند هستند؛ از تحصیل‌کرده‌ها تا کم‌سوادها، از پزشکان تا سایر شاغلان، همه هنگام بازگشت به روستا، پوشیدن لباس محلی را به‌عنوان یک وظیفه فرهنگی می‌دانند. این احترام به سنت‌ها برای هر بیننده‌ای چشم‌نواز و جذاب است.

انواع پوشاک زنان ابیانه

پوشاک زنان ابیانه از سه بخش اصلی سرپوش، تن‌پوش و پای‌پوش تشکیل شده است که هرکدام نمادهای خاص خود را در فرهنگ و تاریخ منطقه دارند:

سرپوش‌ها

سرپوش زنان ابیانه علاوه بر کاربرد پوششی، نماد هویت فرهنگی و اجتماعی آنان نیز محسوب می‌شود:

چارقد (روسری): چارقد زنان ابیانه‌ای مربع‌شکل و به ابعاد ۱.۵*۱.۵ است که به‌شکل سه‌گوش روی سر قرار می‌گیرد. به چارقد زنان این روستا، «چارقد مکه» نیز می‌گویند؛ چرا که اصل این روسری ژاپنی است و در گذشته مردم این روستا از مکه به‌عنوان سوغات می‌آوردند.

عرقچین: کلاهی است کاسه‌مانند و قرمز رنگ که زنان، آن را زیر چارقد، روی سر می‌گذارند؛ به‌گونه‌ای که مقداری از آن از زیر چارقد پیدا باشد. زنان ابیانه به‌هنگام شرکت در مراسم عروسی، عرقچین خود را با نقره و انواع زینت‌آلات تزیین می‌کنند.

سربند: سربند زنان ابیانه از پارچۀ کلاغه‌ای مشکی تهیه شده که روی پیشانی بسته می‌شود و زنان آن را در قسمت پشت به‌صورت حلقه‌ای گره می‌زنند. زنان از سربند برای استوار ماندن چارقد روی سر استفاده می‌کنند.

چادرشب: چادرشب زنان ابیانه مربع‌شکل بوده و از پارچۀ ابریشمی با طرح شطرنجی تهیه می‌شود. زنان این روستا این پارچۀ ابریشمی را به‌صورت سه‌گوش تا می‌کنند و آن را به‌دور کمر یا روی سر خود می‌بندند. چادرشب در زبان محلی به‌نام «کجی» معروف است و توسط زنان محلی این منطقه بافته می‌شود. دختران جوان از چادرشب‌هایی به‌رنگ زرد و زنان مسن از رنگ قرمز آن استفاده می‌کنند.

تن‌پوش‌ها

تن‌پوش‌های زنان ابیانه از پارچه‌هایی با رنگ‌های روشن و گل و بوته‌های درشت انتخاب شده که از آسمان آبی روستا و زیبایی‌های طبیعت منطقه الهام گرفته شده است:

پیراهن: پیراهن زنان ابیانه راسته و گشاد است و قدی تا بالای زانو دارد. یقۀ این پیراهن گرد است و در قسمت جلوی آن تا نزدیک کمر چاکی طراحی شده است. اطراف چاک، پیش‌سینه‌ای با پارچه‌ای غیر از پارچۀ پیراهن دوخته و دور آن با انواع نوارها تزیین می‌شود. زنان ابیانه از پارچه‌های رنگارنگ، مثلث‌های دو لایه آماده کرده و آن‌ها را اطراف چاک، کنار هم می‌دوزند. لبۀ پایین پیراهن نیز با انواع سوزن‌دوزی‌ها تزیین می‌شود. در گذشته پیراهن زنان از جنس تافته و به رنگ‌های آبی و عنابی تهیه می‌شد؛ اما امروزه پیراهن‌های زنان دارای رنگ‌های قرمز، زرد، سفید و بنفش است و پس از دوخت طبق سلیقۀ دوزنده روی آن پولک‌دوزی و گلدوزی می‌شود. همچنین در گذشته روی پیراهن، نیم‌تنه‌ای مزین به یراق‌دوزی دوخته می‌شد که «کرسی» نام داشت؛ اما امروزه استفاده از آن روی پیراهن زنان ابیانه کمرنگ شده است.

اَلخولِق (ارخالق): نوعی کت دو لایه و بلند که در زمستان‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. لایۀ رویی این کت از پارچۀ چیت با رنگ‌های شاد و لایۀ درونی آن از پارچۀ متقال سیاه‌رنگ انتخاب می‌شود.

کُرتی: نوعی روپوش جلوباز و بلند که با پارچۀ مخمل و رنگ‌های شاد و متنوع تهیه می‌شود. یقۀ کرتی به‌شکل هفت است و در فصل زمستان و در عروسی‌ها از آن استفاده می‌شود.

یَل: کت بلند زنان ابیانه، که «یل» نام دارد، آستین‌های بلندی دارد که مچ دست را می‌پوشاند تا پوشش کامل و حرمت بیشتری فراهم کند. یقۀ این لباس به‌صورت چهارگوش بوده و دور تا دور آن با دو ردیف نواردوزی تزیین می‌شود. جنس پارچۀ یل در گذشته از تافته تهیه می‌شده، ولی امروزه از ترمه استفاده می‌شود.

شلیته: شلوار زنان ابیانه شلیته نام دارد. شلیتۀ زنان این روستا گشاد بوده و قد آن تا وسط ساق پا می‌رسد. قسمت کمر این شلوار لیفه‌ای است که با رد کردن بند یا کش از داخل آن جمع می‌شود و روی کمر محکم می‌شود. شلیته جامه‌ای بسیار پرچین است که برای تهیۀ آن حدود ۸ متر پارچه نیاز است. شلیتۀ زنان ابیانه اغلب از پارچۀ متقال، کرباس رنگ شده یا پارچه‌های گل‌دار انتخاب می‌شود و پای دامن آن با دو یا چند ردیف نواردوزی یا یراق‌دوزی تزیین می‌شود.

پای‌پوش

جوراب: جوراب‌های زنان ابیانه از پنبه بافته شده و با دستان هنرمند زنان این روستا خلق می‌شود، که نمادی از هنر و اصالت بومی آن‌هاست.

کفش: زنان این روستا در تابستان‌ها از گیوه و در زمستان‌ها از نوعی کفش به‌نام «چموش» استفاده می‌کنند.

ویژگی چارقد (روسری) زنان ابیانه

از اصلی‌ترین و برجسته‌ترین لباس‌های زنان ابیانه، چارقد است که در اولین نگاه، پوشش زنان این روستا را به‌خوبی نمایان می‌سازد. پارچه این روسری نرم و لطیف است، با گل‌های درشت قرمز که با رنگ‌های زرد و سبز ترکیب شده‌اند و جلوه‌ای زیبا و خاص به زنان روستا می‌بخشد. یکی از ویژگی‌های برجسته چارقد زنان ابیانه، ثبات رنگ آن است که با شست‌وشوهای مکرر، هیچ‌گاه کمرنگ نمی‌شود و همچنان تازگی و زیبایی خود را حفظ می‌کند.

انواع پوشاک مردان ابیانه

پوشش مردان ابیانه با سادگی خود، نمادی از هویت و اصالت فرهنگی آن‌هاست که ریشه در تاریخ این منطقه دارد:

کلاه: کلاه مخصوص مردان ابیانه کلاه نمدی است که فرم کلگی آن گرد بوده و دارای طاق کوتاهی است.

عرقچین: عرقچین مردان ابیانه «تار» نام دارد که با ابریشم‌های رنگارنگ و نقوش زیبا تزیین شده است.

پیراهن: پیراهن مردان ابیانه یقه‌ای گرد دارد و در قسمت پهلوی گردن آن چاکی طراحی شده است. آستین این پیراهن در قسمت زیر بغل دارای مرغک است.

قبا: قبای مردان ابیانه دارای یقه‌ای به شکل چپ و راست است. در امتداد دو لبه‌ی جلویی قبا، از بالا تا پایین، تکه‌های پارچه‌ای مثلثی یا کله‌قندی شکل دوخته می‌شود؛ این کار باعث می‌شود دامن قبا گشادتر شده و دو طرف آن بیشتر روی هم قرار بگیرند. دو طرف این قبا تا نزدیکی زانو چاک دارد و بالای این چاک‌ها، جیب‌های مخفی در زیر قبا تعبیه شده‌اند. معمولاً برای دوخت این قبا از پارچه‌های راه راه استفاده می‌شود و آستین‌ها از بیراۀ پارچه برش می‌خورند.

اَلخولِق (ارخالق): ارخالق، جامه‌ای است که عموماً مردان متمول و صاحب منزلت اجتماعی به تن می‌کنند. کارکرد اصلی ارخالق، ایجاد ساختار و فرم بهتر برای قبای رویی است. به این ترتیب، قبا خوش‌نما‌تر و برازنده‌تر به نظر می‌رسد.

شال کمر: مردان ابیانه روی قبا، شالی دور کمر می‌بندند. این شال که توسط بانوان محلی روستای ابیانه بافته می‌شود، اغلب رنگ شیر و شکری دارد.

تمون: شلوار مردان ابیانه به‌رنگ مشکی، با دو پاچۀ گشاد است. دمپای شلوار بر اساس مجرد یا متأهل بودن فرد استفاده کننده، مزین به تزییناتی با نخ مشکی است. دمپای شلوار مردان مجرد با گلدوزی‌های لوزی‌شکل و دمپای شلوار مردان متأهل با گل‌دوزی‌هایی به‌صورت خطوط صاف دوخته می‌شود. در گذشته جنس شلوار مردان از پارچۀ دبیت دوخته می‌شده؛ اما امروزه از پارچه‌های پلاستیکی برای دوخت شلوار استفاده می‌کنند. دوخت شلوار مردان با پارچۀ دبیت هنوز هم در بین برخی از افراد مسن دیده می‌شود.

کفش: مردان ابیانه در تمام فصل سال از پاپوشی به‌نام گیوه استفاده می‌کنند.

دوام لباس سنتی ابیانه در برابر مدرنیته

لباس‌های سنتی ابیانه به‌عنوان یک زبان بصری و نمادی از هویت و فرهنگ گذشته، باوجود تغییرات فرهنگی و نفوذ لباس‌های مدرن غربی، همچنان پابرجا مانده و هویت فرهنگی این منطقه را حفظ کرده است. رنگ‌ها و هنر ایرانی در این لباس‌ها به‌طرز زیبایی نمایان است.

ثبت ملیِ لباس سنتی ابیانه

در اسفند ماه ۱۳۹۶ش، پوشش محلی مردم روستای ابیانه در میراث فرهنگی به ثبت ملی رسید. رئیس اداره میراث فرهنگی، ثبت لباس سنتی ابیانه را گامی مهم در جهت حفاظت از این میراث فرهنگی در برابر تغییرات دانست و معتقد است که ثبت ملی آن، این لباس را به‌عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری ابیانه معرفی کرده و توجه گردشگران را به خود جلب می‌کند.

جشنوارۀ احیای لباس سنتی ابیانه

برای حفظ هویت ارزشمند و منحصر به فرد لباس سنتی ابیانه و مقابله با تغییرات ناهماهنگ و غیرمتعارف آن، همچنین ترغیب نسل جوان به حفظ این میراث فرهنگی، جشنواره‌ای در تعطیلات نوروز ۱۳۹۷ش در ابیانه برگزار شد. هدف از این جشنواره حمایت از دوزندگان و فروشندگان محلی لباس سنتی ابیانه بود تا با ایجاد اشتغال و احیای این هنر اصیل، آن را به‌عنوان بخشی از فرهنگ زنده و پویا به نسل‌های آینده منتقل کنند.

منابع

• رهبران رنجبر، فرناز، «برگزاری جشن ثبت ملی لباس محلی روستای ابیانه»، وب‌سایت کجارو، تاریخ درج مطلب: 12 فروردین 1397ش.
• فلاح، لیلا، «دنیای لباس و رنگ و طرح»، وب‌سایت بلوگفا، تاریخ درج مطلب: 27 خرداد 1392ش.
• کاملی، رحمت‌الله، «جامۀ پرچین و دبیت گلدوزی شده»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج مطلب: 7 دی 1396ش.
• «لباس سنتی ابیانه، میراث ناملموس هزار ساله»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج مطلب: 18 دی 1396ش.
• «لباس محلی مردم ابیانه»، وب‌سایت هزارک، تاریخ درج مطلب: 7 دی 1400ش.
• «لباس مردم ابیانه هنوز همانند لباس‌های عهد صفوی است»، پایگاه خبری صاحب‌نیوز، تاریخ درج مطلب: 29 مرداد 1393ش.
• «لباس‌های محلی ابیانه»، وب‌سایت ادارۀ میراث فرهنگی و گردشگری شهرستان نطنز، تاریخ بازدید: 9 اردیبهشت 1404ش.
• «مردم ابیانه و فرهنگ آن‌ها، تلفیقی از هنر و سنت»، وب‌سایت کارناوال، تاریخ درج مطلب: 15 شهریور 1398ش.