مهریه

مهریه؛ پیشکش مالی مرد به زن برای درخواست ازدواج.

مهریه هدیه‌ای مالی و نشانه‌ای از صداقت و علاقهٔ مرد به زن است. مهر با حیا و عفاف زن هم ریشه است و نماد قدرشناسی مرد بابت زیست عفیفانه دختر در دوران تجرد است. مهریه در اسلام بهای خرید زن نیست؛ بلکه پیشکشی مالی به جهت ابراز محبت مرد به زن است.

مفهوم‌شناسی

«مهریه» مالی است که داماد موقع ازدواج به عروس می‌دهد و اصطلاح حقوقی «مهر» یا «صداق» مالی است که با عقد ازدواج مرد ملزم به پرداخت آن به زن است. در قرآن از مهریه با عناوین «صداق»، «نحله»، «فریضه» و «اجر» یاد شده‌است.

تاریخچه

قبل از اسلام در دوران جاهلیت، ازدواج بر سه رکن؛ خواستگاری، مهریه و عقد استوار بود وگاهی اوقات صرفاً با پرداخت مهریه بدون آنکه عقدی صورت پذیرد، ازدواج انجام می‌شد و پرداخت مهریه از طرف داماد و توافق بر آن، به منزلهٔ عقد بود. اعراب بادیه‌نشین قبل از اسلام، مهریه را مختص به خود می‌دانستند و چیزی از آن را به زنان نمی‌دادند. اعراب بادیه‌نشین به جای وجه نقد رسم داشتند که خواستگار به‌عنوان مهریه تعدادی شتر را تا خیمه زن بیاورد؛ اما عرب شهرنشین وجه نقد را ترجیح می‌داد.

فلسفه مهریه

از مهم‌ترین حکمت‌های تشریع مهریه در اسلام می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:

1. مهریه دارای دو جهت است: از یک سو نماد صداقت مرد و از سوی دیگر حکایت‌گر تجلیل و سپاس از طرف مقابل است.
2. زن به حکم حیا، عفت و اصالت دریافته است که عزت و احترام او به این است که خود را در امر ازدواج، رایگان در اختیار مرد قرار ندهد.
3. مهریه شخصیت و عزت زن را حفظ می‌کند. معمولاً هدیه را به کسی می‌دهند که دل را به او سپرده‌اند و برایش قدر و منزلتی قائل هستند.
4. تعدیل روابط خانوادگی؛ قانون خلقت زن را مظهر غرور و بی‌نیازی و مطلوبیت و مرد را مظهر نیاز و طلب قرار داده‌است. این مرد است که علی‌رغم توان بیشتر جسمی در مقابل زن اظهار نیاز می‌کند و به خواستگاری زن می‌رود. پرداخت مهریه از طرف مرد به زن احترام به شخصیت زن است تا رایگان در اختیار مرد قرار نگیرد.
5. با توجه به شرایط جسمی زن و توان کم‌تر برای تجارت و کسب اقتصادی، پرداخت مهریه پشتوانه‌ای اقتصادی و مالی برای زن محسوب می‌شود. امام رضا با توجه به اشتغال زن به امور خانه‌داری و فرزندآوری پرداخت مهریه به زن را درآمدی اقتصادی برای زن معرفی می‌کند.
6. استحکام روابط خانوادگی؛ اضافه شدن شرایط و مقررات به هر قرارداد و عقدی حاکی از اهمیت آن است و مهریه از شرایط وجوب عقد دائم و موقت است.
7. قدرشناسی از جانب مرد برای زیست عفیفانهٔ دختر در دوران قبل از ازدواج است.
8. ضمانتی برای استقلال و پشتوانهٔ مالی زن به ویژه بعد از جدایی یا فوت شوهر است.

اقسام مهریه

مهریه از دو جهت قابل تقسیم است، یکی از لحاظ میزان مهریه و دیگری به‌جهت زمان پرداخت.

اقسام مهریه از حیث میزان مهریه را می‌توان به موارد ذیل تقسیم کرد:

1. مهرالمسمی: مهریهٔ مورد توافق عروس و داماد را که در عقد ذکر می‌شود، مهرالمسمی می‌دانند.
2. مهرالسنه: میزان مهریه‌ای است که پیامبر اسلام برای دختر خود معین کرده‌است و معادل پانصد درهم (۵/۲۶۲ مثقال نقره مسکوک) است. این میزان مهریه در اسلام مستحب است.
3. مهرالمثل: مقدار مهریه‌ای که برای زنان مشابه فرد، معمول است. در مواردی که زن مهریه‌ای را مشخص نکرده باشد یا مهریهٔ او ارزش مالی نداشته باشد برای او مهرالمثل تعیین می‌شود. عرف و شرایط خویشان زن در تعیین مقدار مهرالمثل أثرگذار است. مهریه به‌جهت زمان پرداخت نیز به حال (نقد) یا موجل (زمان‌دار) تقسیم می‌شود. اگر مهریهٔ زن حال باشد (عندالمطالبه) زن هر زمان که بخواهد بعد از عقد حق مطالبه دارد؛ اما اگر مهریه موَجَّل باشد (عندالاستطاعه) تا فرارسیدن زمان آن، زن حق مطالبه ندارد.

آداب اخلاقی مهریه در اسلام برای زنان

در اسلام حدی برای میزان مهریه مشخص نشده؛ اما مهریهٔ سبک و در حد توان زوج سفارش شده‌است. مهریه در اسلام، نماد محبت و دوستی است و ارزش‌گذاری مادی آن موضوعیت ندارد همچنین در مسئلهٔ مهریه مهم بعد اخلاقی آن است و به همین جهت مهریهٔ زیاد با کرامت انسانی زن منافات دارد. سیرهٔ پیامبر اسلام نیز در ازدواج دخترش با مهریهٔ سبک، الگویی برای زنان مسلمان است. او در روایتی بهترین زنان امت را کسانی می‌داند که صورت‌شان زیباتر و مهرشان کمتر است. وی در سخنی دیگر کم‌مهر بودن زنان را مایۀ خوش‌یمنی و مبارکی می‌داند. امام علی هم مهریه زیاد را موجب دشمنی می‌داند. پیامبر اسلام زنی را که مهر خود را به همسرش ببخشد مژده می‌دهد که به‌ازای هر دینار آن اجر آزادسازی بندگان را داشته باشد.

آداب اخلاقی مهریه در اسلام برای مردان

در نگاه اسلامی وضع مهریه برای شرایط طلاق و جدایی زوجین نیست؛ بلکه عاملی برای محبت و صداقت مرد است و مردان مسلمان پرداخت مهریه را حقی به گردن خود می‌دانند که مختص همسران‌شان است. امام صادق مردی که مهری را مشخص کند؛ اما قصد پرداخت آن را نداشته باشد مانند سارق می‌داند. امام حسین هم در روایتی بیان می‌کند که ما مهر زنان‌مان را به خودشان پرداخت می‌کنیم تا در امور دلخواه و مختص خودشان هزینه کنند.

مهریهٔ نامتعارف

یکی از پدیده‌های مهم اجتماعی در ایران افزایش میزان مهریه است. انحراف این مسئلهٔ طبیعی از مدار صحیح خود مشکلات بسیاری را رقم زده‌است. در ذیل به مهم‌ترین دلایل افزایش مهریه اشاره خواهد شد:

• تفکر رایج و غلط نسیه بودن پرداخت مهریه در مردان؛
• غلیهٔ روحیات و نگرش‌های مادی و اقتصادی در زنان که موجب شده تا مهریه زیاد را راهی برای کسب اقتصادی تلقی کنند.
• عدم استیفای حقوق زنان در سایر حوزه‌ها می‌تواند دلیلی برای جبران از طریق مهریهٔ زیاد باشد.
• مهار طلاق و کنترل تنوع‌طلبی مردان؛ به‌زعم برخی زنان با مهریهٔ سنگین می‌توانند موجب استحکام کانون خانواده شوند.
• ارتقای منزلت اجتماعی زنان و کمال‌یابی زنان؛ رشد اجتماعی و تحصیلاتی زنان در جوامع امروزی شأن و منزلت اجتماعی زنان را بالا برده‌است و این مسئله در افزایش میزان مهریه تأثیرگذار است.
• بالارفتن هزینه‌ها و تشریفات ازدواج؛ در این میان مهریهٔ سنگین مستمسکی برای جبران این تشریفات است.
• شیوع ازدواج‌های برون فامیلی؛ ضعف شناخت طرف مقابل و اعتماد به او در ازدواج‌های غیر فامیلی یکی از علل مهریهٔ های نامتعارف است.
• چشم هم چشمی و تفاخر برای میزان مهریه؛
• تضعیف اعتماد اجتماعی که موجب شده افزایش مهریه تدبیری برای کاهش ریسک و خطرات احتمالی باشد.
• رواج فحشا، حیله‌گری و عدم وفای به عهد؛
• غلبهٔ جنبهٔ مادی ازدواج بر جنبهٔ معنوی آن؛ طبیعت ازدواج معامله و تجارت نیست؛ بلکه زندگی دو انسان است که با کاهش مهریه جنبهٔ انسانی آن پررنگ می‌شود.

پیامدهای مهریهٔ نامتعارف

مهم‌ترین پیامدهای منفی مهریهٔ زیاد در جامعه عبارتند از:

• افزایش سن ازدواج؛ مطابق پژوهش‌های انجام شده، میان افزایش میانگین سن ازدواج در بین دختران و تعیین مهریه‌های غیرمتعارف رابطه معناداری وجود دارد.
• کاهش نرخ ازدواج؛ افزایش مهریه‌های سنگین و نامتعارف یکی از عوامل مؤثر در کاهش نرخ ازدواج در جامعه محسوب می‌شود.
• ایجاد خصومت و دشمنی؛ مهریه‌ای که قرار بود موجب مهر و محبت و نزدیک شدن قلب‌ها شود وقتی از میزان متعارف خارج می‌شود از همان ابتدای شروع زندگی موجب بذر دشمنی و کینه می‌شود؛
• تحمل اجباری زندگی تصنعی به‌دلیل مهریهٔ بالا؛
• احتمال سوداگرایی از سمت زنانی که با این شیوه به دنبال کسب اقتصادی هستند؛
• تحت‌الشعاع قرار گرفتن ارزش‌های دینی؛
• خشونت علیه زنان و تحت فشار قرار دادن آن‌ها برای رضایت بخشش مهریه.

احکام مهریه در اسلام

مهم‌ترین احکام مرتبط با مهریه در اسلام عبارتند از:

• مقدار مهریه وابسته به توافق و رضایت دختر و پسر است و هر میزان که توافق کنند صحیح است؛ اما از نظر برخی از فقها کسی که بدون درایت مهریهٔ سنگین را می‌پذیرد، هم دلیلی بر سفاهت آن و هم دلیلی برنداشتن قصد جدی به پرداخت آن است که در این صورت، مهریه باطل و به مهرالمثل تبدیل می‌شود.
• مهریه در اسلام مختص دختر است و هیچ‌کس در آن سهیم نیست.
• مالک بودن مقدار مهریه در زمان تعیین، لازم نیست.
• مهریه باید در زمان تعیین معین باشد و ابهام نداشته باشد.
• مهریه باید در زمان تعیین، مالیت و ارزش اقتصادی و قابلیت مالکیت داشته باشد. مهریه قرار دادن اموری مانند عین مثل باغ یا سکه، دین مثل سفته، منفعت، کار، آموزش و حقوق مالی صحیح است.
• اگر یکی از دو زوج قبل از عمل زناشویی از دنیا برود میزان پرداختی مهریه نصف می‌شود.

مهریه در قانون مدنی

در قانون مدنی ایران قوانینی برای مهریه تعیین شده‌است. در مادهٔ ۱۰۸۲ بیان شده که به مجرّد عقد، زن مالک مهر می‌شود و می‌تواند هر نوع تصرفی که بخواهد در آن بکند، بر مالکیت زن و حق تصرف او در مهر دلالت دارد. مادهٔ ۱۰۸۰ هم تعیین مهر را وابسته به توافق و رضایت طرفین می‌داند. مادهٔ ۱۰۸۵ ایفای وظایف زناشویی زن را وابسته به پرداخت مهر به زن می‌داند.

در گذشته اگر مهریه زن عندالمطالبه بود در صورت درخواست از مرد و عدم پرداخت، از لحاظ قانونی مرد روانه زندان می‌شد؛ اما براساس مادهٔ ۲۲ قانون حمایت از خانواده (مصوب ۱۳۹۱) اگر مهریه زن بیش از ۱۱۰ عدد سکه طلا باشد و مرد علی‌رغم استطاعت مالی پرداخت نکند به درخواست زوجه به زندان می‌رود در غیر این‌صورت (عدم استطاعت پرداخت) باید به مرور زمان پرداخت کند.

منابع

• «پایش جامعه‌شناختی مهریه»، وب‌سایت تبیان، تاریخ درج مطلب:۲۱ دی ۱۳۹۶ش.
• تأملی بر چیستی و چرایی مهریه»، تهران، مجلهٔ حوراء، شمارهٔ سیزدهم، وب‌سایت علوم انسانی، تاریخ درج مطلب ۱۳۸۴ش.
• حبیبی، محمد اسحاق، «مهریه و اهمیت حقوقی آن در استحکام ازدواج»، قم، مجلهٔ معرفت، سال شانزدهم، شمارهٔ ۱۱۸، ۱۳۸۶ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۲۰ دی ۱۴۰۲ش.
• عظیم‌زاده اردبیلی، فائزه، «آسیب‌شناسی و تحلیل حقوقی مسألهٔ مطالبهٔ مهریه و راهکارهای بازدارنده»، تهران، اندیشه‌های راهبردی زن و خانواده، شماره ۸۷، ۱۴۰۲ش.
• فتحی، فاطمه و دیگران، «معناشناسی و شبکهٔ معنایی واژگان هم‌ارز مهریه در قرآن کریم و معصومین علیهم‌السلام»، مجلهٔ پیشرفت‌های نوین در روانشناسی، علوم تربیتی و آموزش‌وپرورش سال پنجم، شمارهٔ ۵۰، مرداد ۱۴۰۱ش.
• قلی‌زاده، آذر و غفاریان، سحر، «آسیب‌شناسی مهریه و عوامل فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی مؤثر بر آن»، تهران، فصلنامهٔ علمی پژوهشی جامعه‌شناسی زنان، سال دوم، شمارهٔ اول، ۱۳۹۰ش.
• کاویار، حسین و دیگران، «تحلیل مادهٔ ۲۲ قانون حمایت خانواده (مصوب ۱۳۹۱) در فرض اعسار و ایسار زوج با توجه به قانون نحوهٔ اجرای محکومیت‌های مالی مصوب (۱۳۹۴)»، تهران، دو فصلنامهٔ علمی ترویجی فقه و حقوق خانواده (ندای صادق)، شمارهٔ ۶۳، ۱۳۹۴ش.
• کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
• مکارم شیرازی، ناصر، «میزان مهریه در روایات اسلامی»، وب‌سایت آیت‌الله مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: ۲۰ دی ۱۴۰۲ش.
• مطهری، مرتضی، نظام حقوقی زن در اسلام، تهران، صدرا، ۱۳۷۱ش.
• منتظری مقدم، حامد، «گونه‌های ازدواج در عصر جاهلی»، دو فصلنامهٔ تاریخ اسلام در آینهٔ پژوهش، مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، سال دوم، شماره چهارم، ۱۳۸۴ش.
• «مهریه عاملی برای بالا رفتن نرخ طلاق یا دوام زندگی مشترک؟»، خبرگزاری بسیج، تاریخ درج مطلب: ۴ آذر ۱۳۹۶ش.
• «نکوهش مهر زیاد»، وب‌سایت اداره کل پژوهش‌های اسلامی رسانه، تاریخ بازدید: ۲۰ دی ۱۴۰۲ش.
• یوسفیان، نعمت‌الله، احکام اقتصادی خانواده، تهران، نمایندگی ولی‌فقیه سپاه پاسدران انقلاب اسلامی، بی‌تا.