مهریه

مهریه؛ پیشکش مالی مرد به زن برای درخواست ازدواج.

مهریه هدیه‌ای مالی و نشانه‌ای از صداقت و علاقۀ مرد به زن است. مهر با حیا و عفاف زن هم ریشه است و نماد قدرشناسی مرد بابت زیست عفیفانه دختر در دوران تجرد است. مهریه در اسلام بهای خرید زن نیست؛ بلکه پیشکشی مالی به جهت ابراز محبت مرد به زن است.

مفهوم شناسی

«مهریه» مالی است که داماد موقع ازدواج به عروس می‌دهد و اصطلاح حقوقی«مهر» یا «صداق» مالی است که با عقد ازدواج مرد ملزم به پرداخت آن به زن است. در قرآن از مهریه با عناوین «صداق»، «نحله»، «فریضه» و «اجر» یاد شده است.

تاریخچه

قبل از اسلام در دوران جاهلیت، ازدواج بر سه رکن؛ خواستگاری، مهریه و عقد استوار بود وگاهی اوقات صرفاً با پرداخت مهریه بدون آنکه عقدی صورت پذیرد، ازدواج انجام می‌شد و پرداخت مهریه از طرف داماد و توافق بر آن، به منزلۀ عقد بود. اعراب بادیه‌نشین قبل از اسلام، مهریه را مختص به خود می‌دانستند و چیزی از آن را به زنان نمی‌دادند. اعراب بادیه‌نشین به جای وجه نقد رسم داشتند که خواستگار به‌عنوان مهریه تعدادی شتر را تا خیمه زن بیاورد؛ اما عرب شهرنشین وجه نقد را ترجیح می‌داد.

فلسفه مهریه

از مهم‌ترین حکمت‌های تشریع مهریه در اسلام می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:

1. مهریه دارای دو جهت است: از یک سو نماد صداقت مرد و از سوی دیگر حکایت‌گر تجلیل و سپاس از طرف مقابل است.
2. زن به حکم حیا، عفت و اصالت دريافته است كه عزت و احترام او به اين است كه خود را در امر ازدواج، رايگان در اختيار مرد قرار ندهد.
3. مهریه شخصیت و عزت زن را حفظ می‌کند. معمولاً هديه را به كسي مي‌دهند كه دل را به او سپرده‌اند و برايش قدر و منزلتي قائل هستند.
4. تعدیل روابط خانوادگی؛ قانون خلقت زن را مظهر غرور و بی‌نیازی و مطلوبیت و مرد را مظهر نیاز و طلب قرار داده است. این مرد است که علی‌رغم توان بیشتر جسمی در مقابل زن اظهار نیاز می‌کند و به خواستگاری زن می‌رود. پرداخت مهریه از طرف مرد به زن احترام به شخصیت زن است تا رایگان در اختیار مرد قرار نگیرد.
5. با توجه به شرایط جسمی زن و توان کم‌تر برای تجارت و کسب اقتصادی، پرداخت مهریه پشتوانه‌ای اقتصادی و مالی برای زن محسوب می‌شود. امام رضا با توجه به اشتغال زن به امور خانه‌داری و فرزندآوری پرداخت مهریه به زن را درآمدی اقتصادی برای زن معرفی می‌کند.
6. استحکام روابط خانوادگی؛ اضافه شدن شرایط و مقررات به هر قرارداد و عقدی حاکی از اهمیت آن است و مهریه از شرایط وجوب عقد دائم و موقت است.
7. قدرشناسی از جانب مرد برای زیست عفیفانۀ دختر در دوران قبل از ازدواج است.
8. ضمانتی برای استقلال و پشتوانۀ مالی زن به ویژه بعد از جدایی یا فوت شوهر است.

اقسام مهریه

مهریه از دو جهت قابل تقسیم است، یکی از لحاظ میزان مهریه و دیگری به‌جهت زمان پرداخت.

اقسام مهریه از حیث میزان مهریه را می‌توان به موارد ذیل تقسیم کرد:

1. مهرالمسمی: مهریۀ مورد توافق عروس و داماد را که در عقد ذکر می‌شود، مهرالمسمی می‌دانند.
2. مهرالسنه: میزان مهریه‌ای است که پیامبر اسلام برای دختر خود معین کرده است و معادل پانصد درهم (5/262 مثقال نقره مسکوک) است. این میزان مهریه در اسلام مستحب است.
3. مهرالمثل: مقدار مهریه‌ای که برای زنان مشابه فرد، معمول است. در مواردی که زن مهریه‌ای را مشخص نکرده باشد یا مهریۀ او ارزش مالی نداشته باشد برای او مهرالمثل تعیین می‌شود. عرف و شرایط خویشان زن در تعیین مقدار مهرالمثل أثرگذار است.مهریه به‌جهت زمان پرداخت نیز به حال (نقد) یا موجل (زمان‌دار) تقسیم می‌شود. اگر مهریۀ زن حال باشد (عندالمطالبه) زن هر زمان که بخواهد بعد از عقد حق مطالبه دارد؛ اما اگر مهریه موَجَّل باشد (عندالاستطاعه) تا فرارسیدن زمان آن، زن حق مطالبه ندارد.

آداب اخلاقی مهریه در اسلام برای زنان

در اسلام حدی برای میزان مهریه مشخص نشده؛ اما مهریۀ سبک و در حد توان زوج سفارش شده است. مهریه در اسلام، نماد محبت و دوستی است و ارزش‌گذاری مادی آن موضوعیت ندارد همچنین در مسئلۀ مهریه مهم بعد اخلاقی آن است و به همین جهت مهریۀ زیاد با کرامت انسانی زن منافات دارد. سیرۀ پیامبر اسلام نیز در ازدواج دخترش با مهریۀ سبک، الگویی برای زنان مسلمان است. او در روایتی بهترین زنان امت را کسانی می‌داند که صورت‌شان زیباتر و مهرشان کمتر است. وی در سخنی دیگر کم‌مهر بودن زنان را مایۀ خوش‌یمنی و مبارکی می‌داند. امام علی هم مهریه زیاد را موجب دشمنی می‌داند. پیامبر اسلام زنی را که مهر خود را به همسرش ببخشد مژده می‌دهد که به‌ازای هر دینار آن اجر آزادسازی بندگان را داشته باشد.

آداب اخلاقی مهریه در اسلام برای مردان

در نگاه اسلامی وضع مهریه برای شرایط طلاق و جدایی زوجین نیست؛ بلکه عاملی برای محبت و صداقت مرد است و مردان مسلمان پرداخت مهریه را حقی به گردن خود می‌دانند که مختص همسران‌شان است. امام صادق مردی که مهری را مشخص کند؛ اما قصد پرداخت آن را نداشته باشد مانند سارق می‌داند. امام حسین هم در روایتی بیان می‌کند که ما مهر زنان‌مان را به خودشان پرداخت می‌کنیم تا در امور دلخواه و مختص خودشان هزینه کنند.

مهریۀ نامتعارف

یکی از پدیده‌های مهم اجتماعی در ایران افزایش میزان مهریه است. انحراف این مسئلۀ طبیعی از مدار صحیح خود مشکلات بسیاری را رقم زده است.در ذیل به مهم‌ترین دلایل افزایش مهریه اشاره خواهد شد:

• تفکر رایج و غلط نسیه بودن پرداخت مهریه در مردان؛
• غلیۀ روحیات و نگرش‌های مادی و اقتصادی در زنان که موجب شده تا مهریه زیاد را راهی برای کسب اقتصادی تلقی کنند.
• عدم استیفای حقوق زنان در سایر حوزه‌ها می‌تواند دلیلی برای جبران از طریق مهریۀ زیاد باشد.
• مهار طلاق و کنترل تنوع‌طلبی مردان؛ به‌زعم برخی زنان با مهریۀ سنگین می‌توانند موجب استحکام کانون خانواده شوند.
• ارتقای منزلت اجتماعی زنان و کمال‌یابی زنان؛ رشد اجتماعی و تحصیلاتی زنان در جوامع امروزی شأن و منزلت اجتماعی زنان را بالا برده است و این مسئله در افزایش میزان مهریه تاثیرگذار است.
• بالارفتن هزینه‌ها و تشریفات ازدواج؛ در این میان مهریۀ سنگین مستمسکی برای جبران این تشریفات است.
• شیوع ازدواج‌های برون فامیلی؛ ضعف شناخت طرف مقابل و اعتماد به او در ازدواج‌های غیر فامیلی یکی از علل مهریۀ‌های نامتعارف است.
• چشم هم چشمی و تفاخر برای میزان مهریه؛
• تضعیف اعتماد اجتماعی که موجب شده افزایش مهریه تدبیری برای کاهش ریسک و خطرات احتمالی باشد.
• رواج فحشا، حیله‌گری و عدم وفای به عهد؛
• غلبۀ جنبۀ مادى ازدواج بر جنبۀ معنوي آن؛ طبیعت ازدواج معامله و تجارت نیست؛ بلکه زندگی دو انسان است که با کاهش مهریه جنبۀ انسانی آن پررنگ می‌شود.

پیامدهای مهریۀ نامتعارف

مهم ترین پیامدهای منفی مهریۀ زیاد در جامعه عبارتند از:

• افزایش سن ازدواج؛
• کاهش نرخ ازدواج؛
• ایجاد خصومت و دشمنی؛ مهریه‌ای که قرار بود موجب مهر و محبت و نزدیک شدن قلب‌ها شود وقتی از میزان متعارف خارج می‌شود از همان ابتدای شروع زندگی موجب بذر دشمنی و کینه می‌شود؛
• تحمل اجباری زندگی تصنعی به‌دلیل مهریۀ بالا؛
• احتمال سوداگرایی از سمت زنانی که با این شیوه به دنبال کسب اقتصادی هستند؛
• تحت‌الشعاع قرار گرفتن ارزش‌های دینی؛
• آزار و اذیت زنان و تحت فشار قرار دادن آن‌ها برای رضایت بخشش مهریه.

احکام مهریه در اسلام

مهم ترین احکام مرتبط با مهریه در اسلام عبارتند از:

• مقدار مهریه وابسته به توافق و رضایت دختر و پسر است و هر میزان که توافق کنند صحیح است؛ اما از نظر برخی از فقها کسی که بدون درایت مهریۀ سنگین را می‌پذیرد، هم دلیلی بر سفاهت آن و هم دلیلی بر نداشتن قصد جدی به پرداخت آن است که در این صورت، مهریه باطل و به مهرالمثل تبدیل می‌شود.
• مهریه در اسلام مختص دختر است و هیچ‌کس در آن سهیم نیست.
• مالک بودن مقدار مهریه در زمان تعیین، لازم نیست.
• مهریه باید در زمان تعیین معین باشد و ابهام نداشته باشد.
• مهریه باید در زمان تعیین، مالیت و ارزش اقتصادی و قابلیت مالکیت داشته باشد. مهریه قرار دادن اموری مانند عین مثل باغ یا سکه، دین مثل سفته، منفعت، کار، آموزش و حقوق مالی صحیح است.
• اگر یکی از دو زوج قبل از عمل زناشویی از دنیا برود میزان پرداختی مهریه نصف می‌شود.

مهریه در قانون مدنی

در قانون مدنی ایران قوانینی برای مهریه تعیین شده است. در مادۀ 1082 بیان شده که به مجرّد عقد، زن مالك مهر مى‌شود و مى‌تواند هر نوع تصرفى كه بخواهد در آن بكند، بر مالكيت زن و حق تصرف او در مهر دلالت دارد. مادۀ 1080 هم تعیین مهر را وابسته به توافق و رضایت طرفین می‌داند. مادۀ 1085 ایفای وظایف زناشویی زن را وابسته به پرداخت مهر به زن می‌داند.

در گذشته اگر مهریه زن عندالمطالبه بود در صورت درخواست از مرد و عدم پرداخت، از لحاظ قانونی مرد روانه زندان می‌شد؛ اما براساس مادۀ 22 قانون حمایت از خانواده (مصوب 1391) اگر مهریه زن بیش از 110 عدد سکه طلا باشد و مرد علی‌رغم استطاعت مالی پرداخت نکند به درخواست زوجه به زندان می‌رود در غیر این‌صورت(عدم استطاعت پرداخت) باید به مرور زمان پرداخت کند.

منابع

• «پایش جامعه‌شناختی مهریه»، وب‌سایت تبیان، تاریخ درج مطلب:21 دی 1396ش.
• تأملی بر چیستی و چرایی مهریه»، تهران، مجلۀ حوراء، شمارۀ سیزدهم، وب‌سایت علوم انسانی، تاریخ درج مطلب 1384ش.
• حبیبی، محمد اسحاق، «مهریه و اهمیت حقوقی آن در استحکام ازدواج»، قم، مجلۀ معرفت، سال شانزدهم، شمارۀ 118، 1386ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 20 دی 1402ش.
• عظیم‌زاده اردبیلی، فائزه، «آسیب‌شناسی و تحلیل حقوقی مسألۀ مطالبۀ مهریه و راهکارهای بازدارنده»، تهران، اندیشه‌های راهبردی زن و خانواده، شماره 87، 1402ش.
• فتحی، فاطمه و دیگران، «معناشناسی و شبکۀ معنایی واژگان هم‌ارز مهریه در قرآن کریم و معصومین علیهم‌السلام»، مجلۀ پیشرفت‌های نوین در روانشناسی، علوم تربیتی و آموزش‌وپرورش سال پنجم، شمارۀ 50، مرداد 1401ش.
• قلی‌زاده، آذر و غفاریان، سحر، «آسيب‌شناسي مهريه و عوامل فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي مؤثر بر آن»، تهران، فصلنامۀ علمی پژوهشی جامعه‌شناسی زنان، سال دوم، شمارۀ اول، 1390ش.
• کاویار، حسین و دیگران، «تحلیل مادۀ 22 قانون حمایت خانواده (مصوب 1391) در فرض اعسار و ایسار زوج با توجه به قانون نحوۀ اجرای محکومیت‌های مالی مصوب (1394)»، تهران، دو فصلنامۀ علمی ترویجی فقه و حقوق خانواده (ندای صادق)، شمارۀ 63، 1394ش.
• کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1407ق.
• مکارم شیرازی، ناصر، «میزان مهریه در روایات اسلامی»، وب‌سایت آیت‌الله مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: 20 دی 1402ش.
• مطهری، مرتضی، نظام حقوقی زن در اسلام، تهران، صدرا، 1371ش.
• منتظری مقدم، حامد، «گونه‌های ازدواج در عصر جاهلی»، دو فصلنامۀ تاریخ اسلام در آینۀ پژوهش، موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، سال دوم، شماره چهارم، 1384ش.
• «مهریه عاملی برای بالا رفتن نرخ طلاق یا دوام زندگی مشترک؟»، خبرگزاری بسیج، تاریخ درج مطلب: 4 آذر 1396ش.
• «نکوهش مهر زیاد»، وب‌سایت اداره کل پژوهش‌های اسلامی رسانه، تاریخ بازدید: 20 دی 1402ش.
• یوسفیان، نعمت‌الله، احکام اقتصادی خانواده، تهران، نمایندگی ولی‌فقیه سپاه پاسدران انقلاب اسلامی، بی‌تا.