دوستی در فضای مجازی

دوستی در فضای مجازی؛ برقراری ارتباط و دوست‌یابی در اینترنت.

دوستی در فضای مجازی با گسترش فناوری افزایش یافته و اغلب سطحی، گذرا و کم‌تعهد است. با وجود مزایایی مانند دسترسی آسان و تنوع ارتباطی، معایبی همچون هویت‌های پنهان، سوءاستفاده و ضعف در کیفیت تعاملات نیز در آن‌ها دیده می‌شود. پیامدهای منفی این روابط شامل خشونت، انزوا، وابستگی افراطی به فضای مجازی و آسیب‌های روانی است که به‌ویژه نوجوانان و افراد متأهل را در معرض خطر قرار می‌دهد.

تحول شکل و مفهوم دوستی در اینترنت

توسعۀ فناوری موجب بروز اشکال جدیدی از دوستی شده است. سؤال پرسیدن از جنسیت، سن و محل سکونت با هدف آشنایی، دوستی و ازدواج در پیام‌رسان یاهو اولین پایۀ دوستی اینترنتی بود. بعدها با روی‌کارآمدن شبکه‌های اجتماعی تمام گفت‌وگوها و دوستی‌ها خصوصی شد. امروزه اساس دوستی‌های مجازی بر پیشنهاد دوستی و پذیرش یا رد طرف مقابل، پسندکردن صفحات و دنبال کردن یک کاربر برای اطلاع از آخرین به‌روزرسانی‌های او و احتمال شکل‌گیری دوستی در فضایی دیگر است. به‌دنبال تغییر شکل دوستی در فضای مجازی، مفهوم دوستی نیز دچار تحول شده است؛ به‌گونه‌ای که دوستی‌ها به شدت بی‌تعهد شده و بسیار سطحی شکل می‌گیرد. وقتی کاربری از غم و ناراحتی خود می‌گوید، اوج همدردی با او پسند کردن مطلب یا نظر دادن و استفاده از شکلک‌های کارتونی است؛ در حالی که در دوستی‌های واقعی ابرازهای عمیق‌تری وجود دارد. همچنین با قابلیت مسدود کردن، دوستی‌ها به راحتی از بین می‌رود؛ این در حالی است که در دوستی‌های واقعی فرصت بیشتری برای جبران خطا و اشتباه وجود دارد.

ویژگی دوست‌یابی اینترنتی

طبق اصول دوستی، قرارگرفتن هم‌زمانی و هم‌مکانی موجب تعلق‌خاطر و دلبستگی طبق جذابیت ظاهری و ویژگی‌های واقعی می‌شود. در فضای مجازی، شناخت افراد، ناکافی و محدود به تصاویر و کلمات و بیان احساسات قابل کنترل و ویرایش است و حقیقت به‌‌شیوۀ غیرواقعی به تصویر ‌کشیده می‌شود. در دوستی‌های مجازی، شکل‌گیری دلبستگی قبل از آشنایی موجب اختلال در شناخت کامل و نادیده‌گرفته‌شدن حقایق مهم شده است.

انواع دوستی‌های مجازی

• در اولین نوع دوستی مجازی، بین طرفین صمیمیت وجود دارد و ابتدا تا انتهای ارتباط، برخط است.
• در نوع دوم، بین افراد رابطۀ صمیمی نیست. طرفین درمورد موضوعات اجتماعی مباحثه می‌کنند و زیر پست یکدیگر یادداشت می‌گذارند.
• در نوع سوم که در نوجوانان و جوانان بیشتر مرسوم است، افراد به‌دنبال دوست مناسبی برای خود هستند و اگر نظارتی بر آنها نباشد، پیامدهای ناگواری به همراه دارد.

انگیزۀ افراد از برقراری دوستی‌های مجازی

• شراکت در فعالیت یا علاقه‌ای مشترک؛
• عرضۀ کمک عاطفی یا مالی؛
• عرضۀ اطلاعات لازم در مواقع لازم؛
• اشتراک لحظات خوب.

ویژگی‌های شخصیتی در دوستی اینترنتی

دوستی اینترنتی با برون‌گرایی، وظیفه‌شناسی و ویژگی شخصیتی تجربه‌گرا مرتبط است. ویژگی‌های زنانه، مانند حس نگرانی نسبت به خود و دیگران، وابستگی، حمایت از دیگران و محدودیت احتمالی در تعاملات واقعی باعث تلقی اینترنت به‌عنوان بستری مناسب برای ایجاد و حفظ پیوندهای اجتماعی و دوستی از سوی دختران می‌شود.

مزایای دوستی مجازی

برخی از کارشناسان بر این باورند که به‌دلیل تغییر روش‌های ارتباطی، پیدا کردن دوست در فضای مجازی دارای مزایایی است که برخی از آنها عبارتند از:

• ارزان بودن؛
• نبود موانع اجتماعی؛
• امکان دوستی با افرادی با اقشار، فرهنگ، مذهب، نژاد و تمایلات سیاسی مختلف؛
• کنترل تعاملات و نحوۀ دسترسی افراد؛
• سرعت بالای دوست‌یابی، تنوع روش‌های ارتباطی در قالب تبادل پیام متنی و برقراری تماس صوتی و تماس تصویری؛
• دریافت مطالب آموزشی؛
• افزایش دایرۀ واژگان؛
• انتقال مطالب با سرعت بالا؛
• بستر مناسب برای گفت‌وگوی افراد خجالتی؛
• افزایش حس برابری؛ در دوستی مجازی، تغییر روال و ظاهر و ویژگی‌های جسمانی مطرح نیست و تنها تمایل به تعامل لازم است. بدین ترتیب، افراد حس می‌کنند شباهت زیادی به هم دارند و چیزهای کمتری موجب تنهایی آنها است؛
• دسترسی به افراد بیشتر؛
• آشنایی با افراد هم‌فکر.

دلایل گرایش به دوست‌یابی مجازی

• ویژگی‌های اینترنت مانند امکان برقراری ارتباط آسان و ارزان، دردسترس‌بودن، همه‌جانبه‌بودن، قاعده‌مند نبودن و گسترده‌بودن روابط پنهانی در آن، تجربۀ روابط بدون واسطه، گمنامی و فضای شخصی، موجب تمایل افراد به دوستی مجازی می‌شود.
• انگیزۀ پیشرفت؛ استفاده از اینترنت موجب دسترسی راحت به اطلاعات، تداوم روابط اجتماعی، اشتراک متقابل بینش و نگرش‌ها و تقویت روابط گذشته با هزینۀ کمتر و شتاب بیشتر می‌شود.
• ارضای نیاز عاطفی - جنسی؛ فراهم نبودن زمینه‌های لازم برای ازدواج بهنگام، موجب گرایش برخی از جوانان به دوستی‌های مجازی برای تأمین نیازهای عاطفی- جنسی می‌شود.
• مناسب بودن محیط برای افراد دچار اختلال شخصیت؛ افراد دارای عزت‌نفس و اعتمادبه‌نفس نامطلوب در روابط اجتماعی، از طریق حضور در فضای مجازی و ابراز وجود، سعی در کاهش مشکل خود دارند.
• تحریف باورهای دینی؛ پژوهش‌ها بیانگر آن است که دختران نوجوان با بازسازی و تحریف باورهای دینی، خود را برای داشتن ارتباط بیشتر با جنس مخالف متقاعد می‌کنند.
• تغییر فرهنگ و فضای شهری؛ فرهنگ امروز جامعه، دوست‌یابی در خارج خانه را دشوار کرده است، با تغییر مناظر شهری و الگوی شهرسازی و همچنین تمرکز نداشتن جمعیت، کودکان و نوجوانان شانس دوست‌یابی و بازی آزادانۀ خارج از منزل را ندارند.
• نداشتن آگاهی کافی؛ گاهی افراد با هدف وقت‌گذرانی و با اعتقاد به موقتی بودن رابطه، اقدام به دوست‌یابی اینترنتی می‌کنند. این در حالی است که به‌دلیل هویت پنهان افراد و ایده‌آل جلوه‌گرشدن فرد مقابل، رابطۀ عاطفی و دلبستگی شکل می‌گیرد.
• همچنین بیکاری و فراغت زیاد و نداشتن جایگاه شغلی مناسب، احساس انزوا در زندگی، دور بودن از گروه همسالان، گستردگی انتخاب، مسئولیت‌پذیری کمتر و امکان قطع آسان رابطه، خصوصیات دورۀ جوانی، تجربۀ ناکامل مدیریت عواطف و ویژگی‌های فضای مجازی در گرایش به دوستی اینترنتی مؤثر است.

علل گرایش دختران نوجوان به دوستی مجازی با جنس مخالف

عواملی مانند امکان برقراری ارتباط مجازی، احساس محدودیت و کنترل در فضای واقعی منزل، مدرسه و جامعه، آزادی نسبی نوجوانان نسبت به گذشته، پاسخ به بلوغ زیستی، مطرح‌ شدن، قدرت‌نمایی، فخرفروشی، ابراز بلوغ اجتماعی، علاقه به کسب تجربه، زمینه‌های شکل‌گیری دوستی مجازی با جنس مخالف را در دختران نوجوان فراهم می‌کنند. احساس شور، میل شدید درونی و فشار گروه همسالان موجب صمیمیت و گفت‌وگوهای عاشقانه و احساسی می‌شود.

دلیل شکل‌گیری دوستی در فضای مجازی برای افراد متأهل

برخی از افراد متأهل به‌جای تلاش برای حل مشکلات ارتباطی در زندگی مشترک و ارتقاء بهداشت اخلاقی و روانی، فضای مجازی را بستری برای جست‌وجوی عشق، آرامش و انتظارات تأمین‌نشده در قالب دوستی‌های پنهان با جنس مخالف می‌دانند و به بهانۀ سرگرمی، فرار از تنهایی و سپری کردن اوقات فراغت، اقدام به شروع رابطۀ غیراخلاقی می‌کنند.

معایب دوستی مجازی

• هویت پنهان کاربران؛
• امکان سوءاستفاده؛
• غیرقابل ردیابی‌بودن؛
• نقص ارتباط به‌دلیل درک نکردن طرفین از لحن و تن صدا و حرکات و زبان بدن.

پیامدهای دوستی اینترنتی

• کارشناسان معتقدند بیشتر دوستی‌های مجازی با هدف ازدواج شکل می‌گیرند؛ در صورتی که باطن این دوستی‌ها، عشق‌ورزی کورکورانه و سوءاستفاده از زودباوری دختران است. یافته‌ها بیانگر آن است که هشتاد درصد آشنایی‌های اینترنتی به دوستی‌ جنسی منجر می‌شوند.
• خشونت و خصومت؛ ماهیت دوستی مجازی، تعهد نداشتن، بی‌توجهی‌ها و برآورده‌نشدن انتظارات طرفین موجب سوءتفاهم، ناراحتی و خصومت به‌دلیل عواملی، مانند ترس از افشای رابطه، تعدد دوستی، تعصب، تهمت زدن، تقاضای تماس جنسی، تأخیر قرار ازدواج و کتک خوردن می‌شود.
• انزوا؛ صرف زمان طولانی‌ در فضای مجازی به‌عنوان تنها شکل برقراری ارتباط، در نهایت موجب انزوا می‌شود.
• اعتیاد به فضای مجازی؛ صرف وقت زیاد برای تعامل با دوستان موجب اعتیاد به فناوری‌های جدید می‌شود که به‌نوبۀ خود بر سایر جنبه‌های زندگی اعم از زندگی فردی، خانوادگی و شغلی مؤثر است و در نتیجه موجب افسردگی، پرخاشگری، خلأ هویت، بی‌حوصلگی و تنهایی می‌شود.
• انحراف اخلاقی؛ طبق بررسی‌های متعدد، درگیرشدن در رابطۀ مجازی، موجب انحطاط در خط قرمزهای اخلاقی می‌شود.
• ارضا نشدن نیاز عاطفی - جنسی؛ روابط پنهان اینترنتی باعث ناامیدی، دلسردی، اضطراب، افسردگی، خستگی روانی، تحلیل انگیزۀ فرد، کاهش امید فرد برای ایجاد زمینه و لوازم ازدواج و کاهش گرایش روانی به داشتن رابطۀ طولانی‌مدت در قالب ازدواج می‌شود.
• نارضایتی از زندگی مشترک بعد از ازدواج؛ داشتن تجارب متعدد ارتباطی پیش از ازدواج موجب مقایسۀ مدام همسر، انتظارات زیادخواهانه و غیرمنطقی، بی‌اعتماد، نگرانی از خیانت همسر، حساسیت بیش از حد به رفتارهای او و نارضایتی می‌شود.
• آسیب‌های روانی و اجتماعی؛ قطع ناگهانی دوستی اینترنتی، موجب حس خشم مداوم، تنفر از خود و مردان، حقارت، آسیب به شخصیت، اعتمادبه‌نفس و عزت‌نفس آنها و سلب زندگی سالم و موفق خانوادگی و اجتماعی دختران می‌شود.
• از دست‌دادن فرصت ازدواج برای دختران؛ عواملی مانند خیال‌پردازی‌های غیرواقعی، فریب خوردن، وابستگی، دیدن طرف مقابل به‌عنوان بهترین گزینۀ ازدواج، توجه نکردن به ملاک‌های درست، نشناختن پسر و خانواده و وضع اجتماعی او و موانع احتمالی باعث ازدست‌رفتن سایر فرصت‌های ازدواج دختران می‌شود.
• دوستی اینترنتی همچنین موجب حس بازی و بازندگی، رکود علمی، گسست خانواده، پشیمانی، آسیب جنسی، ترک تحصیل، تنبیه، ازدواج اجباری، عذاب وجدان، جهت‌گیری فکری و انگیزشی، تضعیف پایه‌های معنوی- اخلاقی، مهارت خویشتن‌داری، تقوای فردی و اجتماعی، کاهش نرخ باروری و پیری جمعیت، انتقال نیافتن زبان بدن و ضعف در برقراری رابطۀ اجتماعی حضوری، سلب تصمیم‌گیری درست، فحشا، قتل، آدم‌ربایی، تجاوز به عنف، اعتیاد به مواد مخدر و افتادن در دام فرقه‌ها و گروه‌های انحرافی عقیدتی می‌شود.

پیامدهای دوستی در فضای مجازی برای نوجوانان

نوجوانان به‌دلیل غلبۀ احساس بر فکر، در دوستی‌های مجازی با آسیب‌های جدی‌تری مواجه می‌شوند.

• سرخوردگی؛ به‌دنبال توسعۀ رابطه به ارتباط حضوری و شناحت دقیق طرف مقابل، احتمال شوکه شدن، تفاهم نداشتن، دل‌شکسته و سرخورده‌شدن نوجوان بالا است.
• نارضایتی از زندگی؛ اطلاع والدین از ارتباط نادرست فرزند خود در فضای مجازی، به اِعمال سخت‌گیری بیشتر بر فرزندان از سوی والدین و نارضایتی فرزند از وضعیت زندگی منجر می‌شود.

پیامد دوستی افراد متأهل در فضای مجازی

• کارشناسان معتقدند افراد متأهلی که اقدام به دوستی مجازی می‌کنند، سه برابر بیش از سایرین دچار مشکلات زناشویی و در معرض طلاق هستند.
• خیانت؛ درگیری در دوستی مجازی موجب ازدست‌رفتن اختیار، اعتیاد به روابط نامشروع مجازی، گذران زمان بیشتر در فضای مجازی، گذاشتن وقت کمتر برای خانواده و در نهایت خیانت جنسی می‌شود.
• فروپاشی زندگی؛ برقراری رابطۀ صمیمی مجازی با مقاصد جنسی در افراد متأهل، موجب بی‌اعتمادی، دروغ‌گویی، پنهان‌کاری، پرخاشگری و توجه نکردن به خانواده و متلاشی‌شدن آن می‌شود.
• تنوع‌طلبی؛ مشاهدۀ افراد زیباتر در فضای مجازی، موجب اشتیاق نداشتن همسران به یکدیگر به‌دلیل تنوع‌طلبی بیشتر و ایراد گرفتن آنها از ظاهر همسر خود می‌شود.

راهکارهای مقابله با پیامدهای منفی دوستی اینترنتی

• برنامه‌ریزی برای گذران اوقات فراغت؛
• ارتقای سواد رسانه‌ای؛
• فرهنگ‌سازی؛
• ایجاد گروه‌های اجتماعی واقعی برای هدایت نیازهای ارتباطی افراد؛
• هدایت هدفمند اتاق‌های گفت‌وگو توسط متخصصان؛
• آگاه‌بخشی والدین به فرزندان؛ توضیح موانع برقراری رابطۀ صحیح در اینترنت، آموزش حریم خصوصی، قواعد حضور در اینترنت، آگاه‌سازی فرزندان به حفظ حقوق خود و نحوۀ مقابله با خطر در اینترنت از راهکارهای مقابله با خطرات دوستی اینترنتی است.
• رعایت مسائل ایمنی؛ رعایت اصول ایمنی در دوستی فیزیکی و مجازی، تنظیم اصولی برای کنار گذاشتن پندار «استثناء بودن من یا او»، درک ریسک بالای دوست‌یابی مجازی و مناسب نبودن آن، کمک زیادی به مصون بودن افراد از آسیب‌های فضای مجازی می‌کند.

دوستی مجازی با نوجوانان سایر کشورها

کارشناسان فضای مجازی معتقدند اگرچه دوستی با نوجوانان سایر کشورها می‌تواند موجب یادگیری زبان خارجی، رهایی از پیش‌داوری‌های نادرست نسبت به فرهنگ‌های دیگر، دستیابی به دوستی‌های عمیق و پایدار و کسب تجربه‌های جدید شود؛ اما با توجه به شکل‌گیری هویت افراد در سن نوجوانی، برقراری ارتباط دوستی با نوجوانان سایر کشورها می‌تواند باعث تغییر هویت، خروج آن از چهارچوب فرهنگ فرد، خانواده و جامعه و گرایش به فرهنگ بیگانه در نوجوان ‌‌شود.

منابع

• احمدی، خدابخش و دیگران، «نقش ویژگی‌های شخصیتی در دوستی‌های اینترنتی»، پژوهش در سلامت روان‌شناختی، شمارۀ دو، تابستان 1391ش.
• «پیامدهای گرایش نوجوانان به دوستی‌های مجازی»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 7 شهریور 1395ش.
• جوانمرد، کرم‌اله و دیگران، «واکاوی پیامدهای روابط دوستانۀ دانشجویان دختر و پسر به روش تحلیل کیفی و داده‌بنیاد (مطالعۀ موردی دانشجویان دانشگاه آیت‌الله بروجردی)»، پژوهش‌های روان‌شناسی اجتماعی، شمارۀ 47، 1401ش.
• «چگونه فضای مجازی بر روابط زوجین تأثیر می‌گذارد؟»، وب‌سایت آویژه، تاریخ درج مطلب: 25 فروردین 1399ش.
• «حکایتی تلخ از یک دوستی‌ اینترنتی!!»، وب‌سایت تبیان، تاریخ درج مطلب: 29 بهمن 1392ش.
• «خیانت اینترنتی زن و شوهر (خیانت چتی در فضای مجازی)»، وب‌سایت همیار عشق، تاریخ بازدید: 11 آذر 1402ش.
• «دلایل گرایش جوانان به دوستی‌های اینترنتی چیست»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 20 مرداد 1395ش.
• «دوستی آنلاین خوب است یا بد؟»، وب‌سایت فرافکر، تاریخ بازدید: 7 آبان 1402ش.
• «دوستی اینترنتی خوب است یا بد؟»، مجلۀ دلتا، تاریخ درج مطلب: 13 خرداد 1402ش.
• «دوستی در فضای مجازی، مزایا و معایب دوست‌یابی آنلاین»، وب‌سایت ذهن‌آرا، تاریخ درج مطلب: 3 خرداد 1402ش.
• «دوستی در فضای مجازی»، وب‌سایت ذهن موفق، تاریخ درج مطلب: 11 سپتامبر 2021م.
• «دوستی مجازی با نوجوانان سایر کشورها خطرناک است»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 16 آذر 1400ش.
• «دوست‌یابی آنلاین؛ معایب و مزایای دوستی‌های مجازی»، مؤسسۀ روان‌شناسی دکتر فرزاد طباطبایی، تاریخ بازدید: 8 آبان 1402ش.
• «دوست‌یابی آنلاین مقدمه‌ای بر دوستی در فضای فیزیکی و بیرونی»، افکارنیوز، تاریخ درج مطلب: 1 خرداد 1396ش.
• «دوستی‌های مجازی کفاف نمی‌دهند»، وب‌سایت همشهری، تاریخ درج مطلب: 19 فروردین 1397ش.
• «زندگی مجازی و دوست‌های مجازی»، وب‌سایت اجتماعی، تاریخ بازدید: 7 آبان 1402ش.
• فتحی، منصور و دیگران، «تجربۀ دختران نوجوان از رابطه با جنس مخالف در فضای مجازی»، علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، شمارۀ سیزده، تابستان 1401ش.
• «عاقبت چت ‌کردن بی‌رویه افراد متأهل در فضای مجازی»، خبر آنلاین، تاریخ درج مطلب: 13 مرداد 1395ش.
• فرجام‌نیا، جاوید، «دوستی آنلاین؛ مزایا، معایب + 5 توصیۀ کاربردی»، وب‌سایت چطور، تاریخ درج مطلب: شهریور 1401ش.
• «فواید داشتن دوست هایی از سراسر جهان»، وب‌سایت ایران هتل آنلاین، تاریخ درج مطلب: 15 اردیبهشت 1402ش.
• «مزایا و معایب دوستی در فضای مجازی دوست‌یابی آنلاین»، وب‌سایت دکتر ذهن، تاریخ بازدید: 10 آذر 1402ش.
• مسجدی آرانی، مصطفی، «تحول مفهوم دوستی در جهان مجازی و اثرات آن»، وب‌سایت ویستا، تاریخ بازدید: 12 آبان 1402ش.
• «نگاهی کوتاه به آمار و ارقام آسیب‌های فضای مجازی / 80 درصد آشنایی‌ها در فضای مجازی به دوستی‌های جنسی ختم می‌شوند»، مجلۀ اینترنتی مددکاری اجتماعی ایران، تاریخ درج مطلب: 29 تیر 1395ش.
• «3 اشکال و 3 مزیت دوست‌یابی اینترنتی»، وب‌سایت چمان، تاریخ بازدید: 14 آذر 1402ش.